Светлана ЖАРКЕНОВА,
заң ғылымдарының кандидаты, сарапшы
Бұрысы қалып, дұрысын алсақ... немесе шетелдегі отандастарын ресей қалай қолдайды?
Бұрысы қалып, дұрысын алсақ... немесе шетелдегі отандастарын ресей қалай қолдайды?
Қазіргі халықаралық аренадағы елдердің жағдайы тек олардың экономикалық, әскери және ғылыми ресурстарымен ғана шектелмейді. Ақпараттық және мәдени ықпал ету арқылы өз мүдделерін іске асыру құралы ретінде «жұмсақ күштің» мәні де артып келеді. Серпінді өзгермелі және тұрақты көші-қон процесі «әлемдік маңызы бар мәселеге» айналды, бұл ретте әрбір ел осы проблемаларды өзінше шешеді. Мұндай жағдайларда кез келген мемлекетке халықаралық тәжірибені ескере отырып, осы саладағы проблемаларды шешудің қолда бар жеке тәжірибесі негізінде репатриацияның тиімді жүйесін құру маңызды.
ТМД елдері арасында шетелдегі отандастарды мемлекеттік қолдау мәселелері бойынша тиімді тәжірибе Ресей Федерациясында да бар. Оның диаспоралық саясатты ғана емес, елге ерікті қоныс аудару саясатын жүзеге асыруға, сондай-ақ репатрианттарды ықпалдастыруға мүмкіндік беретін қуатты құқықтық база, мемлекеттік құрылымдар мен қаржыландыру көздері бар. Бүгінде Ресей Федерациясының шетелдегі отандастарды мемлекеттік қолдау және репатрианттарды біріктіру мәселелеріндегі артықшылығы мол. Мысалы, жыл сайын екі жүз мыңнан астам адам (оның ішінде жүз мыңнан астамы бұрынғы отандастар) Ресей азаматтығын алады.
Жақында азаматтық туралы заңға енгізілген «қос азаматтыққа» қатысты жеңілдіктер – бұл ресейліктердің шетелдік отандастарды мемлекеттік қолдауға бағыттаған тағы бір маңызды қадамы.
Сонымен қатар 2020 жылғы 12 мамырда Ресей президентінің №322 «Шетелде тұратын отандастардың Ресей Федерациясына өз еркімен қоныс аударуына ықпал ету жөніндегі мемлекеттік бағдарламаны іске асырудың кейбір мәселелері туралы» Жарлығы қабылданды, ол 2020 жылғы 1 шілдеден бастап күшіне енді. Құжат қоныс аудару бағдарламасына бірқатар өзгеріс енгізеді.
Ресей тәжірибесін зерделеу мақсатында «Отандастар қоры» КЕАҚ өкілдері Ресейдің шетелдегі отандастарды мемлекеттік қолдау саласындағы құқықтық базасына талдау жүргізіп, мемлекеттік органдар мен коммерциялық емес ұйымдардың қызметін зерттеді.
Ресейдің әрбір субъектісінде федералдық мемлекеттік бағдарлама негізінде аймақтық ерекшеліктерді ескере отырып, өздерінің аймақтық қоныс аудару бағдарламалары қабылданған.
Шетелде тұратын отандастарды Ресейге ерікті түрде көшіруді қолдау – демографиялық проблеманы шешудің басым бағыттарының бірі. Егер ресейлік заңнама мемлекеттік билік органдарына отандастарын ерікті түрде көшіруді қолдау міндетін жүктесе, онда оларды қолдаудың Мемлекеттік бағдарламасы Ресей халқының санын тұрақтандыруға бағытталған шаралар жүйесін толықтырады.
Отандастарын қолдау шараларының мемлекеттік жүйесіне қоса, ресейлік заңнама олардың шаруашылық жүргізуші субъектілерімен ресейлік тұлғалардың ынтымақтастығын ынталандырады, бірлескен бизнес құруға, отандастарының ресейлік экономикаға инвестицияларға қатысуына ықпал етеді, өзара тиімді кооперацияны дамытуды көтермелейді.
Шетелде тұратын орыстардың Ресейге ерікті түрде қоныс аударуын қолдау жөніндегі Мемлекеттік бағдарламаның қатысушысы және оның отбасы мүшелері қоныстанатын жерін ескере отырып, федералдық бюджет қаражаты есебінен мемлекеттік кепілдіктер мен әлеуметтік қолдау алуға құқылы, оның ішінде жол жүру ақысын және жеке заттарын тасымалдауды қоса алғанда, болашақ тұратын жеріне көшуге арналған шығыстарды өтеуге, Ресей аумағында қоныс аударушылардың құқықтық мәртебесін анықтайтын құжаттарды ресімдеу үшін мемлекеттік бажды төлеуге байланысты шығындарды өтеуге, көтерме жәрдемақы алуға, Ресей азаматтығын алғанға дейінгі кезеңде Ресей заңнамасымен тыйым салынбаған еңбек, кәсіпкерлік және басқа да қызметтен түскен табыс болмаған жағдайда ай сайынғы жәрдемақыны алуға (бірақ 6 айдан артық емес) құқылы. Бұл ретте жәрдемақы мөлшері Ресейдің тиісті субъектісінде белгіленген ең төменгі күнкөріс деңгейін ескере отырып анықталады.
Көтерме жәрдемақы бұл бағдарламаға қатысушыларды орналастыру үшін көшкеннен кейін бағдарламаға қатысушыларға және олардың отбасы мүшелеріне берілетін ақшалай төлемдер ретінде айқындалады. Көтерме төлемдер екі кезеңде және Ресей Федерациясының қай өңірі қоныс аудару үшін таңдалғанына байланысты жүргізілетінін атап өткен жөн (қоныстанудың басым аумақтары немесе қоныстанудың басым аумақтарына жатпайтын аумақтар). Азаматтықты алу процесін жеңілдету қолдаудың негізгі түрі болып саналады.
Шетелдегі орыстардың мәселелерін реттейтін осындай тұтас және қуатты базамен салыстырғанда, репатрианттарды қолдаудың қазақстандық кемшіліктері біршама алаңдаушылық тудырады.
«Оралман» мәртебесін алған (ҚР «Халықтың көші-қоны туралы» заңының 1-бабының 13-тармағы), Қазақстанға қоныс аударатын этникалық қазақ қандай құқықтарға ие бола алатынын анықтап көрейік (миграциялық актіде «оралман» деген ұғым әзірше қалдырылған). Біздің заңнамада оралман мәртебесін алған этникалық қазақтарға материалдық көмек түрлерін анықтау үшін алдымен нақтылап құқықтық актілер кешенін зерттеу қажет: «Халықтың көші-қоны туралы», «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы», «Халықты жұмыспен қамту туралы», «Білім туралы», «ҚР зейнетақымен қамсыздандыру туралы», «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы», «Тұрғын үй қатынастары туралы» заңдары, «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» кодексі, Жер кодексі және т.б. Содан кейін түрлі мемлекеттік бағдарламалар мен заңға негізделген актілерді табу қажет.
Мемлекеттік құрылымдардың ресми сайттарындағы құқықтық ақпарат нақты бола бермейді. Мысалы, Электрондық үкімет сайтында «Қазақстандағы оралмандар: көмек, жеңілдіктер, бейімдеу» («Оралманы в Казахстане: помощь, льготы, адаптация») деген мақалада: «Оралмандар мен қоныс аударушыларды қабылдаудың өңірлік квотасына енгізілген отбасыларға өнімді жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған бағдарламасы шеңберінде субсидиялар (материалдық көмек) беру түрінде мемлекеттік қолдау шарасы көрсетіледі: көшуге – отбасының әрбір мүшесіне 35 АЕК-тен біржолғы төлем; тұрғын үйді жалдау (жалға алу) және коммуналдық қызметтерді төлеу бойынша шығындарды жабу үшін 15-тен 30 АЕК-ке дейін 12 ай ішінде отбасына ай сайын төленеді» деп жазылған.
Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған бағдарламасын талдау бұл сомаға Қазақстанға қоныс аударатын барлық этникалық қазақтар емес, тек «Еңбек» бағдарламасына қатысушылар ғана үміткер болуға құқылы екенін көрсетті.
Бұл шетелдік отандастарға кеңес беру кезінде «оралман» мәртебесін «қоныс аударушы» мәртебесімен шатастыруға болмайтынын, бұл мүлдем екі түрлі құқықтық мәртебелер екенін білдіреді. Мәселен, оралман – бұрын Қазақстан азаматтығында болмаған, тарихи Отанына келген және халықтың көші-қоны туралы заңында белгіленген тәртіппен тиісті мәртебе алған этникалық қазақ және (немесе) оның ұлты қазақ отбасы мүшелері. Қоныс аударушы – Қазақстан Үкіметі айқындаған өңірлерге қоныс аударатын ішкі көшіп-қонушы. Мүмкін, мұндай жағдайда халықтың көші-қоны туралы заңында қандастар мен қоныс аударушылардың санаттарын жеке-жеке қарастырған жөн болар. Бүгінгі таңда оралман мәртебесін алған этникалық қазақ қандай материалдық қолдау алуға құқылы екенін нақты анықтауға қазақстандық заңнама мүмкіндік бермейді. Халықтың көші-қоны туралы заңының 23-бабының 4-2-тармағында қандастарды қабылдаудың өңірлік квотасына енгізілген оралмандарға және олардың отбасы мүшелеріне «Еңбек» бағдарламасына қатысушыларға көзделетін мемлекеттік қолдау шаралары ұсынылады деп бекітілген. Бағдарлама оралмандар мен қоныс аударушылар үшін сараланған тәсілді анықтамайды.
Қазақстан облыстары, оның ішінде Қазақстан Үкіметі қандастарды қоныстандыру үшін белгілеген өңірлер әкімдіктерінің сайттарын талдау шетелдегі отандастарды, алдымен қандастарды, мемлекеттік қолдау туралы ақпараттың, сонымен қатар оралмандарға төленетін төлемдердің мөлшері туралы ешқандай ақпараттың жоғын анықтады.
Аймақтық бағдарламалармен жұмыс істеудің ресейлік тәжірибесінің артықшылығы бар, өйткені нақты соманы көрсете отырып, қоныс аударушыларға материалдық өтемақы төлеу, жұмысқа орналасуға және жұмыспен қамтуға жәрдемдесу, отбасыларды тұрғын үймен қамтамасыз ету, қоныс аударушыларға кемінде алты ай мерзімге уақытша тұру үшін тұрғын үй бөлу, әлеуметтік қамсыздандыру және медициналық көмек көрсету, зейнетақымен қамсыздандыру, сондай-ақ жер беру мәселелері аймақтық қоныс аудару бағдарламалары деңгейінде шешіледі.
Тіпті, ерікті және мәжбүрлі қоныс аударушылар Ресейдің әлеуметтік жағдайы төмен отбасыларына қатысты федералды және аймақтық заңнамасында қарастырылған барлық жеңілдіктер мен жәрдемақыларды талап ете алады. Ресейдегі шетелдік отандастарды мемлекеттік қолдаудың бұл шаралары тиімді, ерікті қоныс аудару бағдарламасына кіретін адамдардың қоныс аударуының белсенді процесіне ықпал етеді. Бұл жұмысқа айтарлықтай үлесті электрондық ресурстар қосады.
Ресейде Германиядағы сияқты шетелдегі отандастарды мемлекеттік қолдау жөніндегі негізгі жұмысты мемлекеттік құрылымдар жүзеге асырады. Сонымен қатар федералдық заңнама шеңберінде отандастар мен олардың қоғамдық бірлестіктерін қолдау мақсатында жұмыс атқаратын қоғамдық ұйымдар да құрылады. Мұндай ұйымдардың қызметі шетелдегі отандастармен жұмыс істеуге елеулі үлес қосады. Олардың кейбіріне тоқталайық.
Шетелдегі репатрианттармен және отандастармен жұмыс ауқымы туралы келесі мәліметтер бойынша айтуға болады: «Россотрудничество» әлемнің 33 елінде 478 ҮЕҰ-мен өзара іс-қимыл жасайды; шет елдерде 50 ҮЕҰ, 2 филиалы бар; 70 Халықаралық іскерлік кеңес; 105 елмен байланыс жөніндегі 77 депутаттық топ, шетел парламенттеріндегі 68 топ; 77 елдегі 180 қала мен 820 серіктес қалалар бар; 25-30 млн отандасты біріктіреді, 92 ұлттық үйлестіру кеңесі құрылды; әлемнің 173 елінде; орыс тілі мамандарының 422 ұлттық бірлестігі бар, онда 66 елден 110 мың оқытушы жұмыс істейді; 70 елден 50 000 адамды біріктіретін 87 достық қоғамы құрылды; 1 млн адамнан астам аудиторияны біріктіретін 80 елден 1000 орыс тілді бұқаралық ақпарат құралдары ынтымақтасады. Бұл ұйымның барлық құрылымдық бөлімшелерінің жұмысын өзінің ауқымымен таң қалдыратын қуатты ақпараттық электрондық ресурстар толықтырады.
Қазақстанда осыған ұқсас функциялар «Отандастар қоры» КЕАҚ-на жүктелген, бірақ «Россотрудничество» Федералдық агенттігінің мүмкіндіктерін «Отандастар қоры» КЕАҚ-ның мүмкіндіктерімен салыстыру қиын. Біріншіден, ресейлік агенттік Ресей Федерациясы Үкіметінің құрамына кіреді және Ресей Федерациясының Президентіне тікелей бағынады, екіншіден, агенттік толығымен федералды бюджет есебінен қаржыландырылады, үшіншіден, қызметкерлердің кәсіби аппараты бар, төртіншіден, шетелдік филиалдар мен өкілдіктердің әсерлі желісі бар.
«Отандастар қоры» КЕАҚ, біріншіден, екі министрлік құрған коммерциялық емес ұйым (ҚР СІМ және ҚР АҚДМ, барлығына мәлім, «жеті күтушінің балаға қарайтын уақыты жоқ»), екіншіден, оның жобаларындағы бюджеттік құрам бірнеше ондаған есе аз, үшіншіден, кадрлық құрамды қалыптастырудың кәсіби талаптары жоқ, төртіншіден, шетелдік филиалдар мен өкілдіктер туралы айту қиын, себебі бұл ұйымның құқықтық мәртебесі қазақстандық заңнамада анықталмаған.
Шетелдегі отандастармен тиімді жұмысты ұйымдастыру үшін қор осы күндері сәтті қызмет етіп жатқан шет елдерде орыстілді адвокаттар Қауымдастығын құруға бастама жасады, бұл біздің әріптестеріміздің жұмысына шын мәнінде ерекше. Шетелдегі отандастарды мемлекеттік қолдаудың ресейлік тәжірибесі Қазақстан үшін осы саладағы заңнамалық база мен мемлекеттік бағдарламаны әзірлеу мәселелері бойынша өте құнды.
Шет елдердің тәжірибесін зерттеу жұмыстың көптеген қызықты және пайдалы аспектілерін білуге мүмкіндік береді, бірақ бұл тәжірибені қолдану, әрине, елдің саяси, экономикалық, тарихи, мәдени дамуының ұлттық ерекшеліктерін ескеруде теңгерімді көзқарасты талап етеді.
Бұл мақаланы жазудағы мақсат – басқа елдердің тәжірибесін толық көшіруге үндеу емес, бірақ шетелдік отандастарды мемлекеттік қолдау саласындағы жұмыстың кейбір ұтымды тұстарына мұқият көңіл бөлу әрқашан пайдалы.
Сонымен, шетелдегі отандастарды мемлекеттік қолдау саласындағы ресейлік тәжірибені зерделеу Қазақстанда осы бағыттағы жұмыстың мынадай аспектілеріне назар аударуға мүмкіндік береді: бүгінгі күнге дейін шетелде тұратын этникалық қазақтар мен басқа да отандастарды заңнамалық қолдау мәселелері шешілмей отыр, отандастардың Қазақстанға өз еркімен қоныс аударуын ынталандыратын мемлекеттік бағдарлама жоқ; бүгін ең бастысы – Қазақстанға тек заң актісі мен мемлекеттік бағдарлама ғана емес, бүкіл әлем қазақтарын тарихи Отан айналасында шоғырландыру, репатрианттарды қабылдау, жайластыру және жұмыспен қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік саясаттың негізгі тәсілдері мен пайымын білдіретін құжаттар қажет. Қазақстанға тарихи Отанында қалу және өмір сүру ниетімен келген этникалық қазақтарға бағытталған көші-қон заңнамасы ережелерінің тиімділігі төмен деңгейде.
Қазіргі уақытта «Халықтың көші-қоны туралы» Қазақстан заңының ережелері қолданыстағы заңнамаға айтарлықтай қайшы келеді (заң бойынша олар оралмандар, 23-бапта сілтеме жасалған басқа актілер бойынша – қандастар), бұл «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне көші-қон процестерін реттеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстанның 2020 жылғы 13 мамырдағы № 327-VI заңының қабылдануына байланысты, оған сәйкес 9 кодекс пен 21 заңның мәтіні бойынша «оралман» термині «қандас» терминімен ауыстырылды, осы актілердің арасында көші-қоны туралы заң да бар, бірақ соңғы актіде өзгерістердің күшіне енуі кейінге қалдырылған; қолдау шараларын «Халықтың көші-қоны туралы» Қазақстан Республикасы заңының 23-бабында көрсетілгендей, заңнамада сілтеме нормалар арқылы қарапайым атап өту жеткіліксіз; нормалары шетелдегі отандастарды, оның ішінде этникалық қазақтарды мемлекеттік қолдау мәселелерін заңнамалық түрде бекітетін арнайы акт қажет; қоныс аударушылардың (ішкі және этникалық қазақтардың) санаттарын шатастырмау үшін «Халықтың көші-қоны туралы» Қазақстан заңында оралмандар мен қоныс аударушылардың санаттарын жеке-жеке қарастырған жөн; «Отандастар қоры» КЕАҚ-на шет елдердегі этникалық қазақтардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету мүмкіндігі бар адвокаттар қауымдастығын құру туралы мәселені көтеру ұсынылады; Қазақстан облыстары, оның ішінде Қазақстан Үкіметі оралмандарды қоныстандыру үшін айқындаған өңір әкімдіктерінің сайттарын талдауға сүйене отырып, облыстық әкімдіктерге өз құзыреті шегінде халықтың көші-қоны саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру кезінде шетелдік отандастарды, оның ішінде қандастарды мемлекеттік қолдаудың өңірлік бағдарламаларын қабылдау туралы мәселені көтеру ұсынылады. Мәселен, шетелдік отандастарды, оның ішінде қандастарды мемлекеттік қолдау мәселелерінде Қазақстанның әрбір облысының қаржылық мүмкіндіктерін айқындауға, Қазақстанға келуге тілек білдірген этникалық қазақтар мен өзге де шетелдік отандастардың материалдық көмектің немесе өзге де мемлекеттік қолдаудың нысандары, шарттары мен мөлшері туралы хабардар болуын сапалы жақсартуға, әрбір облыстың өңірлік бағдарламасына арнайы бөлімдерді енгізу арқылы өңір экономикасына инвестицияларды тартуға, табысты шетелдік отандастар тарапынан қайырымдылықты дамытуға ықпал етуге, өсімдік шаруашылығы және мал шаруашылығы саласында жұмыс істеуге дайын өңір бойынша ауыл шаруашылығы саласындағы мамандардың қажеттілігін анықтауға, ауылдық жерлерде өмір сүруге және жұмыс істеуге, ауылдық медицинаға, білім беруге, қызмет көрсету саласына үлес қосуға дайын этникалық қазақтар үшін өңірлік қолдау шараларын айқындауға, қазақ диаспорасымен жұмыс істеуде көмек көрсетуге дайын өңірдің табысты қазақстандық кәсіпкерлері қатарынан меценаттар мен қайырымдылық жасаушылардың дерекқорын жасауға, мемлекет пен қоғам шетелдік отандастар мен репатрианттарды мемлекеттік қолдау саясатын іске асыруға бюджеттен қандай қаражат жұмсалатыны туралы нақты ақпаратқа ие болуына, жалпы Қазақстан бойынша шетелдегі отандастарды және репатрианттарды мемлекеттік қолдау туралы бірыңғай деректер базасын қалыптастыруға мүмкіндік береді.