Үнзила Шапақ: Конституция – мемлекет пен азаматтар арасындағы жария шарт
Үнзила Шапақ: Конституция – мемлекет пен азаматтар арасындағы жария шарт
– Биыл Қазақстан Республикасы Конституциясының қабылданғанына 25 жыл болады. Ширек ғасыр уақыт ішінде Ата заңымыздың айбары, заңдық қуаты қай деңгейде болды? Бір сөзбен айтқанда, Тәуелсіз жас мемлекеттің азаматтарын құқықтық тұрғыдан толық қорғай алды ма?
– Конституция дегеніміз – ұлттық саяси-құқықтық жүйенің өзегі, еліміздің мемлекеттілігі мен егемендігінің, қолданыстағы заңнама мен құқық қолдау практикасының, заңдылықтың құқықтық негізі. Конституция – мемлекет мен адамдардың арасында құрылған қоғамдық жария шарт. Қазақстан Конституциясы «Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік және татулық мұраттарына берілген бейбітшіл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып, өзіміздің егемендік құқығымызды негізге ала отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз» деп басталады. Кіріспеде Қазақстан Республикасы мемлекетінің, оның егемендігінің, тәуелсіздігі мен конституциялық құрылысының тұғыры Қазақстан халқы екені көрсетілген.
Осы жылдар ішінде Қазақстанның Конституциясы өзінің жоғары әлеуетін көрсетіп, бейбітшілікті, татулықты және елдің берекелі дамуын, қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуін қамтамасыз етті.
Конституцияның басты ерекшеліктерінің бірі – ол елдің бүкіл аумағында тікелей қолданылуы және бұлжытпай орындалуы. Қолданыстағы Конституцияда мемлекет адамның және азаматтың әлеуметтік құқықтарына шынайы кепілдіктер берген.
Оларға неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болуы, әркімнің еңбек ету және кәсіпкерлік қызметпен айналысу бостандығы, тұрғын үймен қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасау, заңмен мөлшері көрсетілген медициналық тегін көмек алу, тегін орта білім алу, конкурстық негізде ақысыз жоғарғы білім алу, жасына қарай әлеуметтік қамсыздандыру, әлеуметтік сақтандыру, сонымен бірге ауырған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда әлеуметтік қамсыздандыру және қайырымдылық көтермелену т.б. жатады.
Бүгіндері осы конституциялық құқықтар қолданыстағы заңдардың нақты нормаларында баянды етіліп, адамдардың күнделікті өміріне берік енді.
Мысалға, мемлекет азаматтарға тегін орта білім алу құқығына кепілдік береді. Бұл ретте азаматтардың орта білім алу міндеті белгіленген. Азаматтардың орта білім алу міндеті әлемнің көптеген дамыған демократиялық мемлекеттерінің конституцияларында бекітілген. Көрсетілген міндет олардың азаматтығына қарамастан, осы мемлекеттің юрисдикциясындағы барлық жеке тұлғаларға қатысты. Нәтижесінде мұндай міндет тек Қазақстан азаматтарына ғана емес, Қазақстан Республикасының аумағына тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға да жүктеледі, сондай-ақ отбасына қосылу мақсатында Республикаға келгендердің де білім беру саласындағы уәкілетті орган белгілеген тәртіппен мектепалды, бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім алуына Республика азаматтарымен құқығы бірдей. Қазақстан Республикасында азаматтардың жоғары білім алуы міндетті емес. Азамат мемлекеттік жоғары оқу орнында конкурстық негізде тегін жоғары білім алуға құқылы.
Халық денсаулығы туралы ҚР кодексіне сәйкес тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі Қазақстан азаматтары мен қандастарға, сондай-ақ Қазақстанның аумағында тұрақты тұратын шетелдіктерге және азаматтығы жоқ адамдарға бюджет қаражаты есебінен ұсынылады және барынша дәлелденген тиімділігі бар профилактикалық, диагностикалық және емдік медициналық қызметтер көрсетуді қамтиды. Қазақстан Үкіметі белгілеген халық санаттары үшін паллиативтік көмек және мейірбике күтімі кіреді.
Бұдан басқа, белгілі бір жағдайларда тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін көрсету үшін дәрілік заттармен қамтамасыз ету көзделген.
Қажетті саяси-құқықтық, әлеуметтік-экономикалық және басқа да жағдайлардың жетілуіне қарай Республиканың Конституциясы да қазіргі заманғы сын-қатерлер мен трендтерге барабар жетілдірілді. Осылайша, оның жасампаздық мүмкіндіктері кезең-кезеңімен кеңінен ашылып, азаматтар мен мемлекеттік органдардың оған деген қажеттілігі артты. Ширек ғасыр ішінде: 1998, 2007 және 2017 жылдары үш конституциялық реформа жүргізілді.
– Бұған дейін үш рет конституциялық реформа жүргізілді дедіңіз. Қарапайым халық Ата заңға не себептен өзгеріс енгізілетіні жөнінде хабарсыз. Қандай жағдайда Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізіледі? Осы жөнінде тарқатып айтып берсеңіз.
– Конституцияға қандай жағдайда өзгерістер мен толықтырулар енгізілетіні жөнінде Конституцияда арнайы бап бар. Ол 91-бап. Мұнда кейбір баптарға мүлде өзгеріс енгізуге болмайтыны да айқын көрсетілген. Конституцияға екі жолмен ғана өзгеріс енгізуге болады. Оның біріншісі, референдум арқылы жүзеге асады. Референдум өткізілген жағдайда халық түгел қатысып дауыс бере алады. Қазіргі Конституция 1995 жылы бүкілхалықтық референдум арқылы қабылданды. Екіншісі, Парламент депутаттарының дауыс беруі арқылы негізгі заңға өзгеріс енгізуге болады. Парламент депутаттары дауыс бермес бұрын енгізілетін өзгеріс жөнінде алдын ала қоғамдық талқылау болады. Егер талқылауларда халық өкілдерінің қарсылығы басым болса, онда өзгеріс енгізілмейді. Мәселен, 2017 жылы Конституцияның 26-бабына қатысты енгізілетін өзгеріс халық қарсылығы ескеріліп, өзгертілген жоқ.
1998 жылғы 7 қазандағы Қазақстан заңына сәйкес Негізгі заңның үш жылдық қолданылуы негізінде Конституцияның он тоғыз бабы нақтыланды және толықтырылды. Парламент Мәжілісінің тепе-тең өкілдік ету жүйесі бойынша ауыстырылатын құрамы он мандатқа артты. Президенттің айрықша құзыреті және қосымша депутаттық бақылау өкілеттігі, сондай-ақ заң шығарушылардың Мемлекет басшысы келіспейтін конституциялық түзетулер енгізу мүмкіндігі есебінен Парламенттің позициясы біршама күшейтілді. Конституция әкімдерді (облыстың, республикалық маңызы бар қалалардың және астанадан басқа) Республика Президентi айқындайтын тәртіп бойынша сайлау (немесе тағайындау) туралы ережемен толықтырылды.
Еліміз XXI ғасырдың басында қол жеткізген жетістіктердің жаңа жағдайында саяси жүйені ауқымды түрде демократизациялау 2007 жылғы 21 мамырдағы Қазақстан заңы негізінде жүзеге асырылды. Екінші рет Конституцияның қырық бабына өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
– Үшінші рет – 2011 жылғы 2 ақпандағы Қазақстан заңымен Конституцияның бір ғана 41-бабы түзетілді. Ол Республика Президентінің кезектен тыс сайлауын өткізу мүмкіндігі туралы 3-1-тармақпен толықтырылды. Толықтыру енгізу Парламент қабылдаған заңмен және Конституциялық Кеңестің шешімімен Республика Президентінің өкілеттігін референдум арқылы ұзарту туралы бес миллионнан астам қазақстандықтың бастамасы арасындағы кенеттен туындаған коллизияны алып тастау бойынша ел Президенті – Елбасының әрекетімен болды.
Конституциялық реформаның төртінші кезеңі 2017 жылғы 10 наурыз-дағы ҚР заңына сәйкес жүзеге асырылды. Конституциялық Кеңестің Жолдауында атап өтілгендей, 2017 жылғы конституциялық реформа «Қазақстан – 2050» Стратегиясының, Қазақстанның бәсекеге қабілетті отыз мемлекеттің қатарына кіруі аясында қоғам мен мемлекетті кезең-кезеңмен және жан-жақты өзгеруі жолында жаңа әрі заңды саты болды. 2017 жылғы 10 наурыздағы ҚР заңына сәйкес мемлекеттік биліктің бірлігі мен бөлінуі принципі негізінде Президент, Парламент және Үкімет арасында билік өкілеттіктерін қайта бөлу жүзеге асырылды, Мемлекет басшысының конституциялық мәртебесі нақтыланды, оның кейбір функциялары Үкіметке берілді, Үкіметтің Парламентке есеп беруі және бақылауында болу тетігі күшейтілді, Жоғарғы Соттың сот жүйесіндегі функцияларын айқындайтын түзетулер және т.б. енгізілді. Бесінші рет – елорда Астана қаласының атауы Нұр-Сұлтан деп өзгертілді.
