Аманат арқалаған алашшыл Әуезов
Аманат арқалаған алашшыл Әуезов
Академик, заңғар жазушы Мұхтар Әуезовтің Абай мен Алаш тақырыбындағы орны да, рөлі де айрықша. Абай және Алаш қатпарлы тарихи мәселенің көкөзегі – Мұхтар Әуезов ғұмырнамасы. Оның абайтануға қатысты зерттеу еңбектері сан салалы. Бір сөзбен айтқанда, академик Әуезов – абайтану ғылымының тұтас тарихын жазған тұлға.
Ең алғаш рет оқу бағдарламасына «Абайтану» курсын енгізіп, абайтануды жеке ғылым саласы ретінде зерттелуіне жол ашқан Мұхтар Омарханұлы сонау бала кезінен Абай ауылымен малы аралас, қойы қоралас болған. Төсекте басы, төскейде малы қосылған бұл ел бір-біріне құдалы болған жұрағат еді. Атасы Әуез бен әжесі Дінасылдың тәрбиесінде өскен бала Мұхтар үлкен ақынның тізесінде отырып, батасын алған деген әңгіме бар. Әуезовтің апайы Нұрғаным (Нұрғаным Бердіқожақызы) Құнанбайдың кіші әйелі болатын.
Әдебиеттанушы Айқын Нұрқатов «Мұхтар Әуезов» монографиялық зерттеу еңбегінде: «Оның әкесі Омархан да, атасы Әуез де – ескіше білім алған, ауқатты адамдар. Олар Абай ауылымен көрші отырған, жақын қарым-қатынаста болған. Сөйтіп, болашақ жазушы Мұхтардың балалық шағы сол кездің алдыңғы қатарлы идеялары, үлгі-өнегелері тікелей таралып жатқан жерде – Абай ауылында өтеді. Бұл оның болашақ өміріне, шығармашылық тағдырына игі әрі үлкен әсер етеді», – деп жазушының шыққан ортасы, Абай ауылының шығармашылығына тигізген пайдасы туралы жазған. Ал академик жазушы өзінің балалық шағы турасында: «Абай шығармаларын мен жастайымнан біліп өстім. Атам Әуез Абайдың досы еді. Ол кісі біз сияқты немерелеріне ақынның өз өлеңдерін де, аудармаларын да көп оқытатын. Әсіресе, Абай аударған Татьяна жанының нәзік сырын, оған Онегиннің жауабын жаттататын. Біз болсақ Татьяна кім, Онегин кім – онда жұмысымыз жоқ, атамыз айтқанын істеп, жаттай бердік», – деп Абай шығармаларын ерте жасынан жаттап, санасына тоқығанын жазған.
Сөз жоқ, академик Мұхтар Әуезов шығармашылығының аса құнды парақтары – Абай Құнанбайұлының ғұмырнамасына арналған әдеби-ғылыми туындылары. Бұл ретте ең алдымен «Абайдың өнері һәм қызметі», «Абайдан соңғы ақындар» мақаласынан бастау алған ізденісі, «Татьянаның қырдағы әні» әңгімесі, «Абай» либреттосы, сом бағалы туындысы – «Абай жолы» роман-эпопеясына дейінгі қаламынан туған, жүрек сөзі боп төгілген әр сөз, әр сөйлемі бәрі-бәрі Абайдың болмысы мен қайталанбас бітімін сомдаған.
Мұхтар Әуезовті заманы өсірді. Өскен ортасы оның танымын кеңейткен. Алаш ағаларының ұлтшылдығы мен энциклопедиялық білімі, бірнеше озық шет тілдерін еркін меңгеруі, зиялылығы мен парасаттылығы, көшбасшылық қасиеті бәрі – жас Әуезовті ерте жасынан тұлға ретінде қалыптасуына жол ашқан, себеп болған факторлар. Ұлт көсемі Әлихан Бөкейханның харизмасы, Ахмет Байтұрсынұлының терең білімділігі, Міржақып Дулатұлының өткірлігі мен өжеттілігі, Халел Досмұхамедұлының бірбеткей тік мінезі оның қасиетін даралады.
Семей мұғалімдер семинариясындағы Алаш рухты Мұстақым Малдыбайұлы, Нәзипа Құлжанова, Әбікей Сәтбаев, Райымжан Мәрсеков бастаған оқымыстылар, орыстың ішкі қалаларынан айдалып, қуғын-сүргін көріп, қазақ даласына келген данышпандары оған ұстаз болды, дәріс оқыды.
Семейдегі азаттық туының желбіреуі, Алаш ұранының жүректерді қозғауы, намысыңды жануы, қайраткерлігіңді серпілтуі – оның үлкен азамат болып ел алдына шығып, ұлт мүддесін қолына алғызды. Мұхтар жас алаш оғланы райында қоғамдық-саяси іске белсене араласып, ұлттық автономияның Семей қалалық комитетінің мүшесі, хатшысы болды. «Абай», «Сарыарқа», «Таң», Шолпан», «Сана», «Жаңа мектеп», «Жаңа әдебиет» басылымдарында публицистік қырын шыңдап, отты сөзімен қатарластарына дем берді. Қалғығанды оятты. Тізерлегенді жігерлендірді. Алаш идеясының насихатшысына айналды.
Қазақ прозасының ерен жүйрігіне айналған Жүсіпбек Аймауытұлымен қоян-қолтық жұмыс істей жүріп, бас ақынның рухына арнап шығарған «Абай» журналын баспасөз айдынына қосты. Абайдың тұлғасын биіктетті. Алаш сөзін аспанға шығарды. «Абай» журналы – қазақ қоғамына жаңа серпін, жасына медет, жасамысына қуат еді. «Абай» журналы арқылы ақын туралы, оның заманы мен туысы туралы ізденді. Ақын өлеңін, оның ішкі мазмұны мен поэтикалық сырларына терең үгілді. Алаш идеясы арқылы Абай сөзіне ынтықты.
Семейдегі оқуын тауысып, Ленинград, сосын Ташкент өтті. Орыстың мәдени астанасы – Ленинградтың білімін толық игеріп, өзінің жазушылық, әсіресе әңгіме жанрындағы ең таңдаулы классикалық туындыларын тудырды. Ташкентте әдебиеттанушы ретіндегі ең сүбелі ғылыми-зерттеу жұмыстарын жазып, тұтас Түркістан өлкесіндегі оқырманды таңғалдырды. Тамсандырды. Міне, осындай белестерден Әуезов өтті.
Совет өкіметінің дауылы соғып, Сталиннің жеке басқа табынушылық культі өршіген қызыл отты жылдары алашшыл Әуезов «Алқа» ұйымының мүшесі болғаны үшін «саяси жат элемент» есебінде танылып, қуғын-сүргінге ұшырады. Қазақтың болашағын ойлап, қара бастарын қатерге тіккен алаштың әзіз ағалары оны райынан қайтарып, көзқарасын мүлде бөлек арнаға бұрды. Ол – қызыл от шарпыған жалынның ішінде найзағайдай жана жүріп, Абай жұлдызын жағу болатын. Ол – Алаш аманаты еді. Ол – өлімге қарсы тұрған ерлердің ең соңғы үміті еді.
Алашшыл Әуезов советтік Қазақстан кезінде отқа да түсті, шоқты да басты. Табанына шөңге де кірді. Бірақ кешегі аманат сөз қалдырған Алашшыл биік мұраттағы асыл ағаларының сенімін ақтап, ірі суреткер ретінде Абай бейнесін шынайы әрі классикалық түрде сомдады. Сұлу сөзбен Абай мүсінін соқты. Абайды әлемге танытты.
Суреткер Әуезов Абай туралы көп жазды. Ақын өмірбаянын ғылыми түрде төрт рет жүйелеп жазып шықты. «Абай Құнанбаев» монографиясын оқырманға ұсынды.
Қазақ әдебиетінің тарихы мәселелерін зерттеген академик М.Әуезов Абай Құнанбайұлының әдебиеттегі орны мен рөлі хақында: «Абайды әдебиеттің басшысы дегенде, осындай кейінгі дәуірді еске алып айтамыз. Қазақ әдебиетіне Абай кіргізген жаңалық көп. Абай – қазақтағы суретті, сұлу сөздің атасы, тереңге сырлы, кең мағыналы кестелі өлеңнің атасы. Қазақ өлеңіне үлгі, өрнек берген, түрін көбейтіп, қалыбын молайтқан – Абай. Ол қазақтың ішінен оқушы тапқан», – деп айтқан. Бұл еңбегінде ғалым қазақ әдебиетінің арғы-бергі ғасырларындағы фолькорлық ауыз әдебиеті мұрасынан бастап Бұқар жырау, зар заман ақындары, Ыбырай Алтынсарин, Абай шығармашылығына дейін жеке-жеке кеңінен толғап, өзінің ой-тұжырымын білдірген.
Зерделі зерттеуші Абай шығармашылығының тілі жөнінде де келелі ой айтқан. Мәселен, «Мәдениетті жұрттың ысылған тілмен айтқан тәтті күй, нәзік сезімдерін Абай қазақтың дүкен көрмеген жалпақ тілімен өзіндей тәтті қылып, сезімді қылып айтып берген. Сондықтан Абай қазақ оқушысының ойымен қатар сезімін де тәрбиелеген. Қазақтың тіліне Абайдың сіңірген еңбегінің арқасында бұл тілдің барлық байлығы, орамдылығы, өрнектілігі табылған. Абайдың барлық өлеңі – қазақтың сол күшті тілінің ішінен туған асыл құрыш, қырдағы қалың қазақтың осы күнге шейін сөйлеп жүрген жалпақ тілінің жемісі, сосын сыры мен сымбатын көрсететін айнасы. Бұл – Абайдың қазақ тіліне істеген қызметі», – деп қазақ әдеби тілінің негізін салудағы Абайдың айрықша қызметін жоғары бағалап жазады.
Мұхтар Әуезовтің совет билігі орнаған жылдары Абайға арнап кеш ұйымдастырғанын ұмытпағанымыз жөн. 1924 жылдың 27 желтоқсанында Семейдегі Луначар атындағы клубта Абайға арналған әдеби кеш өткен. Ақынның өмірден өткенінің 20 жылдығына орай ұйымдастырылған. Осы кеште «Абайдың өмірбаяны» тақырыбында Халел Ғаббасов баяндама жасаса, Мұхтар Әуезов «Қазақ әдебиетіне сіңірген Абайдың еңбегі» турасында ғылыми ойларын ортаға салған. Абайдың мінезі жөнінде Көкбай замандасы ретінде естелік айтқан. Әміре, Әлмағанбет әншілер Абай әнін шырқап, көрерменді тамсандырған болатын. Кешті ұйымдастырған комиссия хатшысы, сол кездегі студент Әлкей Марғұлан екен.
Міне, Әуезовтің абайтану мәселесін түбегейлі зерттеуді қолға алғанға дейін Алаш жолымен жүріп өткендегі ісі – осы. Тағылымды, өнегелі. Тағдырлы һәм азапты.
Елдос ТОҚТАРБАЙ,
алаштанушы,
«Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты