Кемелдікке бастайтын көне заңдар
Кемелдікке бастайтын көне заңдар
Мемлекет құрған әр халықтың тарихи даму барысында өзіне тән ұлттық ерекшеліктері мен табиғи жағдайына, экономикалық басқару жүйесіне сай заңдары болатыны белгілі. Ұлт ретінде қалыптасып, өз алдына жеке мемлекет құрғанына бес жарым ғасырдан асқан қазақ елінің де әр кезде қоғамдағы реттеуші күшке айналған өзіндік құқықтық нормалары болды. Солардың ең алғашқысы – «Қасым ханның қасқа жолы» деп аталатын, қазақтың ұлы хандарының бірі, Қазақ ордасының төртінші билеушісі Қасым ханның (1445-1521) атымен байланысты заң.
Қазақ хандығының негізін қалаушылардың бірі − Әз-Жәнібек ханның ортаншы баласы Қасым хан Қазақ хандығының ішкі-сыртқы жағдайын нығайтып, өзі басқарып отырған мемлекеттің аумағын кеңейткен үлкен тарихи тұлға еді. Ол мемлекетті саяси жақтан күшейту үшін тәртіп керек екенін және сол тәртіпті орнату үшін арнайы ереже қажет екенін біліп, оны жасау үшін билер кеңесінің көмегіне жүгінген демократ билеуші еді.
Солайша, құрылғанына онша көп бола қоймаған қазақ мемлекетінің алғашқы заңы «Қасқа жол» деп аталды. Ел арасында ханның абырой-беделінің мықты болғаны себепті ол бас болып жасалған заңды халық «Қасымның қасқа жолы» деп дәріптеді.
«Қасқа жолдың» өзіндік ерекшеліктері болды. Мәселен, Қазақ хандығы мұсылман елі саналса да, бірыңғай шариғат заңының ізімен кетпей, қазақ секілді көшпелі елдің өміріне − әдет-ғұрпы мен салт-санасына негізделген заң қабылдауы ұлттық өзгешелікті есепке алу еді. Әрине, «Қасқа жол» тақыр жерден пайда болған керемет емес, керісінше, бұрыннан барды жүйелеп, нақтыландырып күшейту негізінде жасалған. Себебі ежелден қалыптасқан билер заңына (шартты түрде «жарғы» деп аталған) Қасым хан «ақсақалдар ережесі», «ата-баба жолы», «жөн-жосықтар» деген секілді толықтырулар жасап, біртұтас заңға айналдырды. Сонымен «Қасқа жол» негізінен мынадай бес жолды қамтыды:
Мүлік заңы (мал-мүлік, жер-су, қоныс дауларын шешу ережелері);
Қылмыс заңы (кісі өлімі, ел шабу, мал ұрлау, ұрлық т.б. қолданылатын жазалар);
Әскери заң (қосын құру, аламан міндеті, қара қазан, тұлпар ат, ердің құны т.б.).
Елшілік жоралары (шешендік, әдептілік, халықаралық қатынастардағы сыпайылық, сөйлеу мәнері);
Жұртшылық заңы (шүлен тарату, ас-той, мерекелер мен жиындардағы ережелер, жылу, асар т.б.).
Осылайша, біздің мемлекеттілігіміздің алғашқы жүйеленген заңы дүниеге келді. Ол ханның ел басқару ісін реттеп, тұтас елді тәртіпке бағындырды. Осы заң Қасым ханның қазақ хандығын күшейту, қазақ тайпаларын біріктіріп, этникалық жақтан территориялық тұтастыққа жету жолындағы істеріне зор пайдасын тигізіп, елдің ішкі-сыртқы беделін көтерді. Содан болса керек, атақты орта ғасырлық тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің «Тарих-и Рашиди» атты кітабында: «Қазақ хандары мен сұлтандары арасында Қасым хандай құдіретті ешкім болған емес», − деп Қасымға жоғары баға берді.
Қасымнан кейін Қазақ хандығының айбарын асырған, 1598-1628 жылдары Қазақ ордасының билеушісі «Еңсегей бойлы ер Есім» атанған Есім хан тұсында «Қасым салған қасқа жол» түрленіп, толықтырылды. Бір ғасырдай хандықтың заңы болған «Қасқа жол» сол дәуірдегі әскери-саяси, әлеуметтік қажеттіліктерге, халықтың тұрмысы мен дәстүріне сәйкес жетілдіріліп, өзгеше сипат алды. Өзгерген заңдағы ережелер жерге, малға байланысты талап-арыз, қылмыстық іс туралы (ұрлық, кісі өлтіру және т.б.), әйелдердің жағдайы, әскери міндеттілік, дәстүрлі шаралар, кедейлерге көмектесу секілді мәселелерді қамтыды. Міне, осы заңдық нормалар «Есім ханның ескі жолы» аталып, ел ішінде дау-шарды шешерде билердің білуі міндеттелді.
Қазақ арасында жиі дау болатын мәселенің бірі кісі өліміне қатысты болған. Мұны құн төлеумен реттеткен Есім ханның арнайы заңы бойынша, өлген адамға кісі өлтіруші жақ құн төлеуге міндеттелген. Ер адамның құны жүз жылқы, алты түйе деп белгіленген және ол құн өлген адамның бай не кедей екеніне, жас не кәрі екеніне қарамай, тең дәрежеде талап етілген. Осыларға үстеме Өнер құны, Сүйек құны деген құн төлеу де белгіленген. Өнер құны − ақындар мен балуандарға белгіленген. Яғни, өлген кісі ақын, жыршы секілді өнерпаз не жүлде алған балуан болса, айыпты жақ оларға екі кісінің құнын төлеуге міндеттелген. Ол екі жүз жылқы, он екі түйе болып белгіленген. Ал Сүйек құны − өлген адамның сүйегі үшін төленген құн, яғни, өлген адамның сүйегі жақындарына берілмей, жоқ болып кетсе, оған да жоғарыдағыдай екі адамның құны берілетін болған.
Қазақтардағы маңызды бір дау − жесір дауы болса, оның да шешімі «Есімнің ескі жолында» анық көрсетілген. Мысалы, қыздың атастырылған күйеуі мал берген жесірін алмай тұрып өліп кетсе, жесірге айттырылған жерінен күйеу таңдауға мүмкіндік берілген. Егер жесірдің таңдаған адамы одан бас тартса, әйелдің басы босап, қалың малы қайтарылатын болған.
