Мемлекет құрған әр халықтың тарихи даму барысында өзіне тән ұлттық ерекшеліктері мен табиғи жағдайына, экономикалық басқару жүйесіне сай заңдары болатыны белгілі. Ұлт ретінде қалыптасып, өз алдына жеке мемлекет құрғанына бес жарым ғасырдан асқан қазақ елінің де әр кезде қоғамдағы реттеуші күшке айналған өзіндік құқықтық нормалары болды. Солардың ең алғашқысы – «Қасым ханның қасқа жолы» деп аталатын, қазақтың ұлы хандарының бірі, Қазақ ордасының төртінші билеушісі Қасым ханның (1445-1521) атымен байланысты заң.
Қазақ хандығының негізін қалаушылардың бірі − Әз-Жәнібек ханның ортаншы баласы Қасым хан Қазақ хандығының ішкі-сыртқы жағдайын нығайтып, өзі басқарып отырған мемлекеттің аумағын кеңейткен үлкен тарихи тұлға еді. Ол мемлекетті саяси жақтан күшейту үшін тәртіп керек екенін және сол тәртіпті орнату үшін арнайы ереже қажет екенін біліп, оны жасау үшін билер кеңесінің көмегіне жүгінген демократ билеуші еді.
Солайша, құрылғанына онша көп бола қоймаған қазақ мемлекетінің алғашқы заңы «Қасқа жол» деп аталды. Ел арасында ханның абырой-беделінің мықты болғаны себепті ол бас болып жасалған заңды халық «Қасымның қасқа жолы» деп дәріптеді.
«Қасқа жолдың» өзіндік ерекшеліктері болды. Мәселен, Қазақ хандығы мұсылман елі саналса да, бірыңғай шариғат заңының ізімен кетпей, қазақ секілді көшпелі елдің өміріне − әдет-ғұрпы мен салт-санасына негізделген заң қабылдауы ұлттық өзгешелікті есепке алу еді. Әрине, «Қасқа жол» тақыр жерден пайда болған керемет емес, керісінше, бұрыннан барды жүйелеп, нақтыландырып күшейту негізінде жасалған. Себебі ежелден қалыптасқан билер заңына (шартты түрде «жарғы» деп аталған) Қасым хан «ақсақалдар ережесі», «ата-баба жолы», «жөн-жосықтар» деген секілді толықтырулар жасап, біртұтас заңға айналдырды. Сонымен «Қасқа жол» негізінен мынадай бес жолды қамтыды:
- Мүлік заңы (мал-мүлік, жер-су, қоныс дауларын шешу ережелері);
- Қылмыс заңы (кісі өлімі, ел шабу, мал ұрлау, ұрлық т.б. қолданылатын жазалар);
- Әскери заң (қосын құру, аламан міндеті, қара қазан, тұлпар ат, ердің құны т.б.).
- Елшілік жоралары (шешендік, әдептілік, халықаралық қатынастардағы сыпайылық, сөйлеу мәнері);
- Жұртшылық заңы (шүлен тарату, ас-той, мерекелер мен жиындардағы ережелер, жылу, асар т.б.).
Осылайша, біздің мемлекеттілігіміздің алғашқы жүйеленген заңы дүниеге келді. Ол ханның ел басқару ісін реттеп, тұтас елді тәртіпке бағындырды. Осы заң Қасым ханның қазақ хандығын күшейту, қазақ тайпаларын біріктіріп, этникалық жақтан территориялық тұтастыққа жету жолындағы істеріне зор пайдасын тигізіп, елдің ішкі-сыртқы беделін көтерді. Содан болса керек, атақты орта ғасырлық тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің «Тарих-и Рашиди» атты кітабында: «Қазақ хандары мен сұлтандары арасында Қасым хандай құдіретті ешкім болған емес», − деп Қасымға жоғары баға берді.
Қасымнан кейін Қазақ хандығының айбарын асырған, 1598-1628 жылдары Қазақ ордасының билеушісі «Еңсегей бойлы ер Есім» атанған Есім хан тұсында «Қасым салған қасқа жол» түрленіп, толықтырылды. Бір ғасырдай хандықтың заңы болған «Қасқа жол» сол дәуірдегі әскери-саяси, әлеуметтік қажеттіліктерге, халықтың тұрмысы мен дәстүріне сәйкес жетілдіріліп, өзгеше сипат алды. Өзгерген заңдағы ережелер жерге, малға байланысты талап-арыз, қылмыстық іс туралы (ұрлық, кісі өлтіру және т.б.), әйелдердің жағдайы, әскери міндеттілік, дәстүрлі шаралар, кедейлерге көмектесу секілді мәселелерді қамтыды. Міне, осы заңдық нормалар «Есім ханның ескі жолы» аталып, ел ішінде дау-шарды шешерде билердің білуі міндеттелді.
Қазақ арасында жиі дау болатын мәселенің бірі кісі өліміне қатысты болған. Мұны құн төлеумен реттеткен Есім ханның арнайы заңы бойынша, өлген адамға кісі өлтіруші жақ құн төлеуге міндеттелген. Ер адамның құны жүз жылқы, алты түйе деп белгіленген және ол құн өлген адамның бай не кедей екеніне, жас не кәрі екеніне қарамай, тең дәрежеде талап етілген. Осыларға үстеме Өнер құны, Сүйек құны деген құн төлеу де белгіленген. Өнер құны − ақындар мен балуандарға белгіленген. Яғни, өлген кісі ақын, жыршы секілді өнерпаз не жүлде алған балуан болса, айыпты жақ оларға екі кісінің құнын төлеуге міндеттелген. Ол екі жүз жылқы, он екі түйе болып белгіленген. Ал Сүйек құны − өлген адамның сүйегі үшін төленген құн, яғни, өлген адамның сүйегі жақындарына берілмей, жоқ болып кетсе, оған да жоғарыдағыдай екі адамның құны берілетін болған.
Қазақтардағы маңызды бір дау − жесір дауы болса, оның да шешімі «Есімнің ескі жолында» анық көрсетілген. Мысалы, қыздың атастырылған күйеуі мал берген жесірін алмай тұрып өліп кетсе, жесірге айттырылған жерінен күйеу таңдауға мүмкіндік берілген. Егер жесірдің таңдаған адамы одан бас тартса, әйелдің басы босап, қалың малы қайтарылатын болған.
Елдегі мал-мүлік дауы да басты мәселенің бірі. Қазақтың басты байлығының бірі мал десек, біреудің малына суық қолын тигізген ұрыларға Есім ханның қатал болғаны белгілі. Ол жөнінде «Есім ханның ескі жолында»: «Мал-дүние ұрлаған ұрылардың ұрлық үстінде қолға түскендеріне: киімін тонап, көлігін аударып алған, қорлықпен байлап, сабап берген ақірет-азалары жоқталмайды. Егер де ұрының денесінің бір жеріне кемістік келтірілсе, көзі шықса, қолы сынса, құлағы кесілсе, сақалы жұлынса, т.б. ол кезде зәбір беруші жағы ұрыға тиісті айыбын тартатын болады», − деп көрсетілген.
Сондай-ақ Есім ханның заңында жер-су, жайлау-қыстау, көшу-қону қоныстары туралы болып тұратын күрделі дау-жанжалдарды шешу мәселесі қаралған. Мәселен, мұрагерлік, мирасқорлық мал мөлшері жайы атап көрсетілген. Мирасқорлыққа бөлінетін мал-мүліктердің бөліну мөлшері туған ұлдарына екі еседен, туған қыздарына, баласыз әйелдеріне бір еседен, өгей балаларына жарты еседен, есігінде еншілес болып жүрген құлы яки күңі болса, ширек еседен сыбаға тиісті болған. Ал «Есім ханның ескі жолындағы» қызға төленетін қалың малдың кесімді мөлшерінің мынадай бес түрі көрсетілген:
- «Жүз қырықтың қалыңы» – жүз қой, қырық қара деген кесім байлар мен билердің қызының қалыңы;
- «Жүз жиырманың қалыңы» – жүз қой, жиырма қара деген кесім одан кейінгі орташа қызының қалыңы;
- «Қырық жетінің қалыңы» – жеті қара, кырық қой деген кесім (байлардың, билердің «қатын үстіне» алатын кедейлердің қыздарына төленетін қалыңы);
- «Он екі қара» – «дөңгелек қалың» − қатыны өлгендердің кедейдің қызын айттырғанда төлейтін қалыңы;
- «Сегіз қара» − жарлы-кедейлердің бір-бірімен құда болып қызын айттырғанда төлейтін қалыңы. Әйел құны да осыған сәйкес болған.
Қасым ханнан кейін қазақ хандығын қуатты елге айналдыру жолында тер төккен Есім ханнан қалған заңдар жинағы Тәуке ханның заманына дейінгі қазақтың негізгі заңы болды да, Тәукенің тұсында «Қасқа жол» да, «Ескі жол» да жаңарып, «Жеті жарғыға» айналды. Тәуке хан немесе Мұхамед Батырхан (1635-1715) тұсында халқы көбейіп, жері кеңейген Қазақ хандығына ыдырау қаупі төнген тұста, Салқам Жәңгір ханның баласы, әділдігімен аты шығып, «әз-Тәуке» атанған Тәуке хан елдің тұтастығын сақтау, бірлігін күшейту үшін жаңа қабылдаудың қажеттілігін танып, халықтың әдет-ғұрып заңдары мен өзінен бұрынғы хандардың кезінде қабылданған заңдарды, атап айтқанда «Қасымның қасқа жолы» мен «Есімнің ескі жолын» жетілдіріп, кеңейтуді ойлады. Осылайша, ол үш жүздің игі жақсыларының басын қосып, үйсін Төле би Әлібекұлы (1663-1756), арғын Қазыбек би Келдібекұлы (1665-1755), әлім Әйтеке би Байбекұлы (1644-1700) секілді атақты билерді бас қылып, Күлтөбенің басында кеңес құрып, қазақ үшін жаңа заңды бекітті. Ол «Тәукенің Жеті жарғысы» деген атпен тарихта қалды. «Жеті жарғы» мынадай жеті бөлімнен тұрады:
- 1-жарғы. Көтеріліс жасап, бүлік шығарған кісілерге өлім жазасы бұйырылсын.
- 2-жарғы. Түркі халқының мүддесін сатып, елге опасыздық еткендер өлім жазасына бұйырылсын.
- 3-жарғы. Мемлекет ішінде жазықсыз кісі өлтіргендер өлім жазасына бұйырылсын.
- 4-жарғы. Өзге біреудің әйелімен зинақорлық жасап, ақ некені бұзушылар өлім жазасына бұйырылсын.
- 5-жарғы. Өреде тұрған, тұсаулы жүрген сәйгүлік атты ұрлаған кісіге өлім жазасы бұйырылсын.
- 6-жарғы. Төбелесте мертігудің түріне қарай төмендегіше мүліктей құн төленсін: а) біреудің көзін шығарған кісі айыпқа қызын береді, ал қызы жоқ болса қыздың қалыңмалын береді. ә) төрт мүшенің бірін мертіктірген кісі айыпқа ат береді.
- 7-жарғы. Ұрланған жылқы, өзге де құнды мүлік үшін он есе артық айып төлеттірілсін.
Тізбелей көрсетілген бұл жарғының әр бөлімін оқи отырып, оның мемлекеттің бүтіндігі мен халықтың бірлігін сақтау, жабайылық саналатын кісі өлтірушілікке тыйым салу мен отбасы, неке парызына адалдықты талап ету, ел қорғау ісіне зиян келтіруге жол бермеу сияқты маңызды мәселелерді әділ шешуге бағытталған заң екеніне көзіңіз жетеді.
Қалайда ХІХ ғасырдың бас кезіне дейін «Жеті жарғының» заңдары қазақ арасында ұмытылмай, кейбір дауларды шешуде соның ережелері басшылыққа алынғаны анық. Өкініштісі, «Жеті жарғының» толық нұсқасы сақталмаған. Оның үзінділерін К.Шүкірәлиевтің (1804), Я.Гавердовскийдің (1806), А.Левшиннің (1832) жазбаларынан көруге болады. Ал «Жеті жарғының» Н.Гродеков, Л.Словохотов, А.Чулошников тәрізді орыс ғалымдарының зерттеулерінде келтірілген түрі, қазалылық шежіреші, ауыз әдебиетін жинаушы, этнограф Әлқуат Қайнарбайұлы (1898-1979) жеткізген нұсқаға жақын екен.
Біздің заманымызға «Жеті жарғының» түпнұсқасы жетпеді. Алғаш рет орыс ғалымы Г.Спасский жаппас руының старшыны Күбек Шүкіралиевтің айтуынан жазып алған «Жеті жарғының» 11 үзіндісін 1820 жылы «Сибирский вестник» баспасөзінің бетінде жариялаған.
Міне, осы айтылған жайларды саралай келгенде, қазақ халқының алғашқы мемлекеттігі кезінде-ақ іргелі елдерге тән заңдар жасағанын, сол заңдар арқылы мемлекеттің, ұлттың тұтастығы сақталғанын танып-түсінуге болады.
P.S. ХХ ғасырдың басында Ресейде патша өкіметі құлап, оның орнын басқан большевиктер КСРО-ны құрды. Міне, осы мемлекет құрамында болған 74 жылдан аса уақыт ішінде елімізде бірнеше рет конституция қабылданды. Алғашқы Қазақстан Конституциясы 1926 жылы 18 ақпанда КСРО құрылғаннан кейін 1925 жылғы РСФСР Конституциясы ескеріле отырып, ҚазАКСР Орталық Атқару Комитетінің қауылысымен түпкілікті редакцияда қабылданды. Өйткені бұл кезде Қазақстан РСФСР-дың бір бөлігі еді. Одан кейін 1937 жылғы 26 наурызда Кеңестердің Бүкілқазақстандық Төтенше Х Съезінде 11 бөлім мен 125 баптан тұратын Қазақ КСР Конституциясы қабылданды. Ал 1978 жылғы 20 сәуірде ІХ шақырылған республика Жоғарғы Кеңесінің кезектен тыс VII сессиясында кіріспеден, 10 бөлім, 19 тарау және 173 баптан тұратын Қазақ КСР Конституциясы қабылданды.
Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы Конституциясы 1993 жылғы 28 қаңтарда ХІІ шақырылған Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің ІХ сессиясында қабылданды. Ол кіріспеден,
4 бөлім, 21 тарау және 131 баптан тұрады. Еліміздің соңғы Ата заңы 9 бөлім, 98 тараудан тұратын Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылғы 30 тамызда қабылданды.
Ахмет ЖҰМАҒАЛИҰЛЫ
