Дін – сенімнің діңгегі
Дін – сенімнің діңгегі
Адамдар арасындағы қатынастың моральдық нормасының басым көпшілігі дінге сүйенеді. Тіпті, кейбір мемлекеттерде дінге мемлекеттік мәртебе де берілген. Алайда көп елде дін мемлекеттік саясаттан ажыратылған.
Біздің елімізде діни наным-сенім бостандығы туралы заң бар. Ол бойынша кім қандай дінге сенемін десе ерікті, тек діни алауыздық тудыруға жол бергендер заң жүзінде жазаланады.
Сенімің тұтас болмаса...
Еліміз тұрғындарының 70 пайыздан артығы жергілікті ұлт – қазақ халқы болса, олар негізінен мұсылман дінін ұстанатындар деп есептеледі. Бірақ тәуелсіздік алған кезеңнен кейінгі жылдары қазақ арасында ислам дінінен өзге «тәңіршілдікті» ұстанатындар біршама байқалып жүр. «Тәңіршілдікті» дін деп есептейтіндер оны қазақтың исламнан бұрынғы діні, ата-бабамыздың ежелгі сенімі дегенді жалаулатып жүргені белгілі. Бірақ алдымен дін дегеннің не екенін, оның халықтық наным-сенімнен айырмасын біліп алмай тұрып, ол жайында пікір айта беретін дүмшелер көбейген заманда дін туралы айтыстың тоқтайтын түрі көрінбейді. Бұған біріншіден, білімсіздік себеп болса, екіншіден, діни сенімнің саясатқа айналып бара жатқаны әсер етіп жатыр. Әр халықтың өзіне тән наным-сенімі, ырым-тыйымдары бар. Ал дін болса, сенушілерінің нанымын, моралын, дүниетанымын қалыптастыруға арналған тауап ететін қасиетті орыны бар, киелі кітабы, пайғамбары бар мистикалық түсініктер жүйесі. Оның өзіне тән салттары, мерекелері, киелі саналатын тарихы, сол тарихы жайында ертегі-аңыздары болады. Діни сенімнің негізін дәстүр, наным, табыну, құлшылық ету құрайды. Діннің тайпалық, ұлттық түрлері де бар. Бірақ әлемдік дін саналатын ең үлкен діндер – христиан, ислам және будда. Міне, осыларды ескере келгенде діни атрибуттарының жоғына қарап, мұсылман теологтары тәңіршілдікті дінге жатқызбайды. Мәселен, бұл жайында Қазақстан Мұсылмандары діни басқармасының діни білім беру және мамандар даярлау бөлімінің бастығы Смайыл Сейтбеков былай дейді: «Тәңіршілдік дін емес – наным-сенім. Тәңіршілдік – түркі халықтарының исламға дейінгі негізгі діни нанымы. Табынудың басты объектісі – Тәңір. Тәңірі (көне түркі тілінде – мықты, ер, құдіретті) – көне түркілердің діни наным-сенімдеріндегі тұлғаланбаған, шексіз күйі есебіндегі аспанмен теңестірілген басты Құдай бейнесі. Тәңірмен қатар Жер, Су құдайы да түркілер үшін – табыну объектісі. Бұдан шығатын қорытынды – тәңіршілдікте үш Құдай түсінігі бар деген сөз. Тәңіршілдікті өзге діндермен салыстарғанда дін санатына жатпайтындығын аңғару қиын емес. Мәселен, Тәңір түркілерден күн сайын дұғалар оқып, ғибадатханаға баруды, құлшылық жасауды талап етпейді. Күнделікті құлшылығы мен ғибадатханасы болмаса, ол қандай дін болмақ? Тек Құдайды еске алып қою – ол дін емес, наным». Егер қазақ халқының ұлт ретінде тұтасып, қалыптаса бастауы осыдан бес жарым, алты ғасырдай бұрын басталды десек, ислам діні біздің дәуіріміздің алтыншы ғасырында Арабияда пайда болып, ұзамай ол өзге елдерге тарала бастады. Солайша, ол Орталық Азия елдеріне де жетті. Біздің мемлекеттігіміздің қалыптасуына негіз салған Алтын Орда билеушілерінің кейінгі хандары (мәселен, Берке ханнан бастап) мұсылман дінін ұстанғаны белгілі. Демек, тарихқа көз салар болсақ, Қазақ хандығы пайда болған кезде оның құрамындағы халықтар ислам дінін ұстанған деуге негіз бар. Демек, тәңіршілдік наным-сенім арыда, 552-603 жылдарда Ұлы Далада әмір жүргізген Түркі қағанаты кезінде болғаны анық. Бірақ дәуірлер өтіп, қоғам өзгерген сайын халықтың санасы да кемелдене түсетіні секілді, түркілердің бір ұрпағы – қазақ халқы да үлкен ұлтқа айналып, тайпалық наным-сенімнен әлемдік дінге өтуі заңдылық. Сондықтан бүгінгі қазақтар баяғы замандағы наным-сеніміне қайта оралады деу қиын. Әрине, Көк Тәңірге сену тек түркі ұрпақтарына ғана тән наным деуге келмес, өйткені осы секілді сенімдер барлық құрлықта кездеседі. Мәселен, Солтүстік Америка, Оңтүстік Америка, Африка, Солтүстік Азия, және Аустралиядағы қауымдарда да тәңірге табыну болғаны белгілі. Атақты ғалым, түркілердің тарихын зерттеуші Лев Гумилев өзінің «Ежелгі түріктер» деген кітабында ерте дәуірде өмір сүрген қытайлықтарда да түркілердікі секілді көк тәңірге сену болғанын, сондай-ақ Мысыр, Рим, Месопотамия елдерінде көк тәңір туралы нанымның культі басым болып, сол елдердің патшаларын жұрт «көктің ұлы», «күннің ұлы», «аспанның баласы» деп аталғанын жазады. Сондықтан тәңіршілдік наным-сенімі тек түркі халықтарының және оның бүгінгі жалғасы қазақ ұлтына тиесілі дін деуге келмейді. Оның үстіне, бізден басқа, жоғарыда аты аталған елдер баяғы ата-бабаларының наным-сенімдерін қайта жаңғыртып, ұлттық немесе мемлекеттік дін қылуға талпынған емес. Ендеше біздегі тәңіршілдікті дін деп танып жүргендердің уағызы бүгінгі қазаққа сіңе қоюы екіталай. Кейінгі кезде қоғамда ислам дінін «арабтың діні» деп сынайтындардың шыға бастауына мұсылмандық ғұрыптардың араб елдеріне тән кейбір түрлерін (хижап секілді киім кию, кейбір діни түсініктерді арабша айту т.б.) ғана мойындайтын дүмшелердің уағызы қазақтың ұлттық салт-дәстүрлеріне қайшы келіп жатқанының себебінен болса керек. Сондай кездерде діни дүниетанымы қалыптаспаған қазақтардың ұлттық сезіміне тиіп, «тәңіршілдік – қазақтың ұлттық діні» дейтіндердің шығуы да қазақ халқын діни тұрғыдағы наным-сенім тұтастығына нұқсан келтіріп жатыр. Әлемде бүгінде діни сенімді саясатқа айналдырып, түрлі халықтарды бір-біріне қарсы айдап салу секілді сепаратистік бүліктер көбейіп тұрған сәтте қазақ ұлтының да діни тұрғыдан біртұтас болғаны маңызды.Жүргендер бар садақаны саудалап
Шынын айту керек, елімізде соңғы кезде мұсылман діні мен оның салттарын сынап отырушылар, дін адамдарына тіл тигізу секілді жағымсыз әдеттер белең алып кеткен. Кейбіреулер әдейі (өзін атеист санайтындар, басқа діни сенімдегілер) айтса, біреулер білімсіздікпен сондай арандатушыларға еріп, ғайбат айтып отырады. Мұндай әңгімелер, жыл сайын, әсіресе, ораза айы басталғанда әлеуметтік желілерде талқылана бастайды... Биыл да ораза кезінде «пітір садақасы» әңгіме болды. Біреулер «пітір садақа мешіттің хақысы, соған берілуі керек» десе, тағы бірі «пітір садақасын жетім-жесірлерге, жоқ-жітік жандарға берген пайдалы» дегендей пікірлер айтып, ел жақ-жақ болып айтысып жатты. Арасында діни білімі бар кісілер отырған әлеуметтік желіде сондай бір пікірталаста «пітірді мұқтаж адамдарға берсе де, мешітке бергенмен бірдей сауабы бар» деген сөздер айтылып, жұрттың көбі соған құлақ қойған-ды. Біз де көпшілік мақұлдаған сол кеңеске сеніп, пітір садақамызды карантин кезінде қаржыға мұқтаж адамға берсек деген ниетіміз болған. Тіпті, сондай бір науқас келіншектің бар екенін айтқан бір танысымызға желі арқылы хабарласып, ақша салып жіберу үшін шотын сұрағанбыз. Бірақ ол кісінің банкте өтелмеген несиесі болғандықтан, есепшоттары бұғатта екенін біліп, көмектесе алмадық... Арадан аз ғана уақыт өткенде пітір садақасы жөнінде тағы әңгіме қозғалып, енді оны мешіттерге беру керегі жайында айтыла бастады. Тіпті, бір адамның (діни қызметкер болса керек) пітір садақаны қайырымдылыққа балап, саудаға салып жүргендерге қарата ашына айтқан аудиожазбасы жүрді желілерде. Онда ол кісі «пітір садақасы – мешітке берілуі қажет екені, оның діндегі мәнісі сол екені, адамдардың әшейінде қайырымдылық жасауды ұмытып, дінге байланысты садақа беру керек болған кезде түрлі нәрсені сылтаурататыны» жайында айтқан. Расында, егер солай болса, пітір садақаны неге имандылық ордасындағы сенімді кісілерге тапсырмасқа? Біз бұл жайында шындықты білгіміз келіп ғаламтор ақтарғанда, сайттарда жазба түрдегі сұхбаттарда, сол сияқты бейнесұхбаттарда аталған мәселеге орай түсінік берген діни қызметкерлердің пікірлерінде ортақ бір ой бар екен. Ол «пітір садақасының мешіттерге берілгені абзал» деген сөз. Неге? Өйткені мешіттер мемлекеттен бөлінген, қарапайым халықтың қолдауымен жұмыс істейтін болғандықтан, азаматтардың қолдауына мұқтаж. Кейбір журналистер, тіпті пітір садақадан түскен қаражаттың қайда жұмсалатынына дейін сұрапты. Оған жауап берген имамдар «мешітке берілген пітір садақаның арнайы садақа жәшігіне салынатынын, кейін оны арнайы комиссияның бақылауымен ашылып, мешіт тізімінде тұрған көмекке мұқтаж жандарға таратылатынын» ерінбей, тәптіштеп түсіндіріпті. Себебі көшеде қайыр сұрап жүргендердің арасында осы істі кәсіп қылып алған дені сау адамдардың аз кездеспейтінін, сондай желі арқылы көмек сұрайтындардың арасында алаяқтар кездесіп жататынын, сондықтан пітірді берілген садақаның обал-сауабын мойнына алатын діни мекемеге тапсырған жөн екен. Қазақ халқы бұрыннан қайырымды, мейірімді халық қой. Бірақ өкініштісі сол, кейінгі кезде қайырымдылықты жария жасап, сол арқылы танымалдылықты көздеп жүргендердің, сондай-ақ діни салт ережелерін бұрмалайтындардың кездесіп қалатыны. Жалпы, кез келген мәселеде пікір білдірмес үшін ол туралы біліп жүргеннің артығы болмайды. Мәселен, пітір туралы айтар болсақ, ол – күнделікті қажеттілікке жұмсалатын шығыннан тыс, артық қаражаты – яғни 85 грамм алтын немесе соның құнына тең байлығы бар ие адамға уәжіп етілген садақа. Пітір садақасы ең алғаш рет хижраның екінші жылы, Рамазан оразасы парыз етілген жылы мұсылмандар үшін уәжіп (арабшадан аударғанда «қажетті нәрсе» деген сөз. Діни ұғымына келсек, «орындалуы дәл парыз секілді талап етілмеген, бірақ нақты дәлелдермен айқындалған іс-әрекеттер мен міндеттер») саналған. Пітір садақасы Ораза айт күні таң атысымен уәжіп болғанымен, бірнеше күн, тіпті бірнеше ай, бірнеше жыл бұрын беруге де болады. Халықтың беретін пітір садақалары арқылы кедейлердің де айт мейрамында қажетті нәрселерін алып елмен бірге қуануы үшін жасалған бұл ізгі амалға қаражат жұмсаушылар, оны уақытынан кешіріктіріп алса да беруіне тыйым салынбаған. Пітір садақасын айт күні таң атысымен беру дұрыс деп саналғандықтан сол уақыттан бұрын қайтыс болғандар үшін берілмейді, ал сол уақыттан кейін дүние салғандар үшін оның артында қалған туыстары өлген кісінің малынан пітір садақасын өтеуі тиіс. Сол сияқты, таң атпай дүниеге келген сәби үшін пітір садақасы берілетін болса, таң атқаннан соң туған бала үшін берілмесе де болады. Пітір садақасы уәжіп болған мұсылман тиісті мөлшерде байлығы жоқ әйелі мен кішкентай балалары үшін де беруі тиіс. Бір адамның пітір садақасы мұқтаж бір адамға берілгенімен, бір адамның пітір садақасын бірнеше адамға бөліп бермейді. Бірақ бірнеше кісінің пітір садақасын қосып, бір мұқтаж адамға беруге болады. Айта кететін нәрсе, пітір садақалары, ең алдымен жергілікті жердің мұқтаж кедейлеріне берілуі тиіс. Жергілікті жердің мұқтаж кедейлері бола тұра, басқа жердің кедейлеріне беру – дінімізде мәкрүһ саналы. Әрине, дінді ұстау немесе ұстамау әркімнің өз еркінде. Дегенмен өзін мұсылман санайтын азаматтар осындай қарапайым қағидаларды біліп жүргені дұрыс. Сонда бәрі де берген садақасын саудаламайтын, жасаған жақсылығын бұлдамайтын ізгі адамға айналады.Сенім басқа, заң басқа
Мемлекет қандайда бір діни салттарға қарсы емес, тек ол мемлекеттің идеологиясына, конституциясына қайшы келмеуі тиіс. Өйткені дін мемлекеттен бөлінген. Бұл – дін мемлекеттің, мемлекет діннің ісіне араласпайды деген сөз. Дегенмен мемлекеттік саясат діннің адамгершілікке негізделген, моральдық құндылықтарды жақтайтын бағытын әрдайым қолдайды. Бірақ кейінгі кезде діни көзқарастарын өзгелерге таңғысы келіп тұратын, заңнан хабары жоқ кейбір адамдар мектеп жасындағы балаларын діни салттарды ұстауға үйреткенімен тұрмай, оларды мемлекеттік мекеме – орта мектептерге де діни киімдермен (қыз балалар хиджаппен) баруын талап ететін жағдайлар жиі жүз беріп жүр. Еліміз зайырлы мемлекет ретінде мемлекеттік мекемелерде діни жағынан ерекшеленуді қолдамайды. Ал орта мектептерде оқушыларға арнайы мектеп формасымен келу талап етіледі. Бірақ соңғы жылдарда осы қарапайым қағиданы түсінбейтін не түсінгісі келмейтін ата-аналардың біршама көбейіп кеткені ойландырады. Ана бір жылы Ақтөбеде жаңа оқу жылы басталғанда қыздарын хиджап кигізіп барған ата-аналар мектеп басшылығымен керісіп, өз айтқандарын істетпекші болды. Оңтүстік облыстардың бірінде мектебі қыстың күні хиджаппен сабаққа кіргізбеген оқушылар қардың үстінде намаз оқып елді шулатты. Тіпті, сондай діншіл ата-аналардың бірі мектеп әкімшілігіне қызымды хиджап кигізбесе, мектепке оқытпаймын деп доқ көрсетті. Әрине, мемлекет те ата-аналардың мұндай заңға қарсы әрекеттерін жауапсыз қалдырмайды. Мәселен, осыдан екі жыл бұрын Түркістан облысының Мақтаарал ауданында Фирдоуси атындағы мектепте орамалын шешуден бас тартқан оқушы қыздарды қолдап, мектеп алдында наразылық білдірген сегіз ата-ана әкімшілік жауапқа тартылды. Сондай-ақ осы ауылда мектепке орамалын шешіп барудан бас тартқан 13 оқушы қыздың ата-аналарының әрбіріне 2 405 теңге көлемінде айыппұл салынды. Сондықтан мына нәрселер ата-аналардың есінде жүргені дұрыс: ҚР «Діни қызметі және діни бірлестіктері туралы» заңының 3-бабының 7-тармағына сәйкес, «ешкімнің де өз діни нанымдары себептері бойынша Қазақстан Республикасы Конституциясы мен заңдарында көзделген міндеттерін атқарудан бас тартуға құқығы жоқ». Сонымен бірге, «Білім беру туралы» ҚР Заңының 49 б. 2 т. 3, 6 және 7 тт. сәйкес, «Ата-аналар мен өзге де заңды өкілдер білім беру ұйымының жарғысында айқындалған қағидаларды орындауға, білім беру саласындағы уәкілетті орган белгілеген, міндетті мектеп формасына қойылатын талаптарды орындауға, білім беру ұйымында белгіленген киім формасын сақтауға міндетті». Еліміздің кез келген азаматы Қазақстанның халыққа білім беру мекемелерінде зайырлы елге тән тәртіптер сақталатынын ұмытпауы тиіс.Құрбан шалуды құрметтесек
Соңғы кезде құрбан шалуды да біреулер бәсеке қылып, тағы біреулер пайда көзіне айналдырып алған сыңайлы. Әрине, құрбан шалу әр мұсылманның жеке шаруасы десек те, құрбан шалып жатқан сәтін суретке түсіріп, әлеуметтік желіге жарыса жариялайтын өнер адамдарының әрекеті құптарлық іс болмаса керек. Діни жоралғының қай қайсысын да мақтанға айналдыруға болмайды. Сол сияқты құрбандыққа шалатын малдарды сататындар да (құрбандыққа көбіне қой шалынады) малының бағасын аспандатып, құрбандық бергісі келетіндердің қалтасына салмақ түсіріп жатады. Халықтың шын ниетімен орындағысы келген діни салты кезінде, өзі мұсылман бола тұрып, екінші бір мұсылманның мәжбүр жағдайын пайдаланып қалу да соншалық адамгершілік мінезге сай болмасы анық.