Сұлтан Шыңғысхан және Виллевальде
Сұлтан Шыңғысхан және Виллевальде
Биыл қазақтың айтулы ұлдарының бірі, Ресей армиясының атты әскер генералы (қазіргі генерал-полковник дәрежесіне сәйкес), әскери қолбасшы, Бөкей ордасының билеушісі Жәңгір ханның ұлы, орданы алғаш құрған Бөкей ханның немересі Ғұбайдолла Шыңғысханның (Султан Хаджи Губайдулла Джангер-оглы князь Чингисхан) туғанына 180 жыл толады (6.05.1840 – 28.02.1909). Ол Санкт-Петербордағы Императорлық паж корпусын 16 жасында бітірген. Корнет және князь Ғұбайдолла Жәңгірханұлы әуелі орыс империясы қарулы күштерінің таңдаулы бөлімінде (Оның Ұлылығының лейб-гвардиялық казак қосынында) қызмет етті. Сосын Орынбор генерал-губернаторы кеңсесінде қазақтар, башқұрттар және қалмақтар туралы істерді қарайтын арнайы офицер болды. Одан Дон казактары атаманының қарамағында (ротмистр), Ресейдің Солтүстік-Батыс бөлігінде қызмет етті (полковник). Орыс-түрік соғысына қатысты, Император Свитасы (айрықша тапсырмалар орындайтын топ) құрамына қабылданды (генерал-майор). Империя армиясы телеграфтарын, Ішкі істер министрлігінің Телеграф департаментін, министрліктің Қазақтар мен қырым татарлары істері жөніндегі бөлімін басқарды (генерал-лейтенант, генерал-полковник), Азия проблемалары бойынша императордың жеке кеңесшісі болды. Қазақтардың империя жоғары оқу орындарында оқуына, Ақмолла ақынның түрмеден босатылуына көмектесті. Түркістан өлкесін басқару, 1-ші Мемлекеттік дума, оған депутаттар сайлау жайындағы заң жобаларын жасауға атсалысты. Ресей және шетел мемлекеттерінің көптеген марапат белгілерімен, ордендерімен марапатталған. Мәскеу Кремліндегі Георгий залының ақ мәрмәр қабырғасына аты-жөні ойып жазылған. Өмірінің соңғы кезеңінде опера әншісі, актриса Феодосия Велинская (1858—1931) жұбайы болды. Велинскаяға империяның жоғарғы басшылығы күйеуі қайтыс болғаннан кейін фамилиясын Шыңғысхан деп жазғызуына пұрсат берген. 1920 жылдары Феодосия Шыңғысхан ері Ғұбайдолла Жәңгірханұлының ұлттық-этнографиялық маңызы жоғары бұйымдарын музейге өткізді. Ғұбайдолла сұлтан – жазушы Бейбіт Қойшыбаевтың он дәптерден тұратын «Алашия» рисәләсі кейіпкерлерінің бірі. Төменде ІІ Николай патшаның 1906 жылы алғаш шақырылған Мемлекеттік дума депутаттарына батасын беру үшін өткізген қабылдауы суреттелген төртінші дәптерден үзінді ұсынамыз.
Генерал Ғұбаш Жәңгірханұлы генералитет (жоғары командалық генералдар құрамы) жиылатындай көрінген қанатқа бет алды. Сарыала киімді қолбасылар. Қарасы едәуір. Екі-үштен шоғырланып жәй әңгімелесіп тұрғандары бар, оңаша ақырын аяңдап жүргендері бар, бәрі бір қанатқа жинала бастаған. Тақала бере, жүзі таныстармен бас изеп амандасты. Орта тұстан тоқтады да, қайырылып, тағы төрге көз салды. Империя тағы кім-кімді де басын жоғары көтеріп қарауға мәжбүр ететін еңселі биікке орнатылған. Оған етегіндегі баспалдақпен көтерілуге болады. Баспалдақ үстіне күрең қызыл мауыты төселіпті. Он шақты басқышты артқа тастап барып жететін алаңшада – империяның басты орындығы, алтындалған тақыт орнатылған. Ресей патшалығының тақыты. Аңыздық суреттермен шебер безендірілуінің арқасында ғимараттың көркемсуретпен, сәнді жапсырмамен безендірілген төбесі – плафон көкке ұласып жатқандай әсер береді. Тақыт төбенің сол елес-биіктігімен таласа бой түзеген. Арқалығына үлпілдеген ақ тышқан терісінен тігілген жамылғы асып қойылыпты. Ал тақтың үстіңгі жағында көктен төгілдіре балдахин (әшекейлі, салтанатты шымылдық) ілінген. Астынан алтындап кестеленген бүркіт яки сұңқар, дұрысында – бейтабиғилығымен түсініксіздеу сес көрсететін қос басты самұрық сұлбасы көзге ұрады.
Түрктер тарихы біздің тарихтан көп ілгеріде басталады, бұл шындық, бұл бұлтартпас дәлелдерді тиянақ етіп отырған ақиқат болып табылады. Петрдің ғұламалары зерттеулерін тапсыра отырып, оған осылай депті. Сонда патша, ақиқатқа жету жолында талай тер төгілгенін танытатын қалың зерттеу еңбектің үстіне, алақанын саусақтарын тарбита, бар күшімен ұра тастапты да: «Бұл – империя мүддесіне жауап бере алмайтын кесірлі жұмыс. Маған мұндай ақиқаттың керегі жоқ», – депті. Қолжазбаны қос уысымен үстел үстінен жұлқа көтеріп алып, от лаулап жатқан каминге, алауы бөлме ішінде лаулап жанып тұратын аузы ашық пешке атып ұрыпты... Содан бастап жоқтан бар жасау, орыс атын орайын келтіре аспандату қисындарын дәріптеу, сол жолда ұлы орыстан өзгенің баршасын жоққа шығарып, тұқыртып отыру науқаны айрықша қарқынмен жүргізіліп келеді... Сенімсіздік танытатын әр жайтқа байланысты саяси тұрғыда тергеп-тексеру, тыңшылық жүргізу жүйесін де бірінші болып енгізіп, мемлекетті басқару ісінің қуатты тұтқасына айналдырған да сол. Бірінші Петр. Тұңғыш император. Ұлы Петр. Ол арнайы құпия бөлім ашты. Ел көзіне көрінбейтін астыртын құрылым түзді. Ал оны императордың бергі ұрпақтары мейлінше дамытты...
Генерал тітіркеніп кетті. Туған-туысқандарының талай бетке ұстары бұл дүниеден жұмбақ жағдайда көшті емес пе? Олардың құпия өлімі Ұлы Петрден бастау алатын жасырын жүйенің жымысқы ісінің салдары екеніне қазір Ғұбаш сұлтан Жәңгірханұлы Шыңғысхан еш шәк келтірмейді... Құпия полицияның астыртын әрекеттерінен алынған сабақ: тірі қалудың жалғыз жолы – тек Ресей тәжіне адал қызмет ету...
Ал Россияға қызмет етуге өміріңді арнау – орыс қаруы бағындырып, орыс отары еткен өз еліңді ұмыту деген сөз емес. Сондай-ақ орыс отарына айналдырылған өз еліңді ұмытпау – Россияға беріле қызмет етуден айну деген сөз емес... Жоқ. Ғұбайдолла Жәңгірханұлының қандастарының талай буыны Ресейді өз Отанындай көрді. Ұлы Ресейге жан-тәнімен қызмет көрсетті. Сырт жаумен жан аямай соғысып, «Россия-ана» үшін қан төкті. Мұны озық ойлы орыс адамдары білетін және дәріптейтін. Солай ойлауы мұң, генерал Жәңгірханов-Бөкейханов Шыңғысханның көз алдына сонау алып қабырғаны жапқан суреттен – Полтавадағы виктория, айтулы жеңіс кескінделген картинадан әлдеқайда бедерлі де импозантты (айбынды, маңғаз, сымбатымен сұсты) полот-но – майлы бояумен салынған алып картина елестеді. Ол қазақ сарбаздарының Наполеон әскерін шабуылдаған бір сәтінен елес беретін қылқалам туындысы еді. Өңкей тұлпар мінген далалықтар ақбоз арғымақты жетекшілерінің соңынан қиқулата құйғытып, француз лагерін тапап барады... Өр жасақ. Ер жасақ. Ата-баба аруағымен арқаланған жігіттердің орыс дұшпанын түре қуысқан бір мезеті. Орыстарды өздерінің қандыкөйлек тумасына балап, орыс армиясы қатарында Наполеон басқыншыларына қарсы жүргізген шайқастарының, Отан соғысы майдандарында Ресейдің бел баласы тәрізді ұрыс салып жүргендерінің бір көрінісі. Қандай сәт, қандай ғаламат мезет сол картинада мәңгі өшпес қалыпта бейнеленіп қатып қалған десеңізші!
Қадірменді Виллевальде қарт (1818–1903 жылдары өмір сүрген орыс қылқалам шебері, баталист, ресми академиялық өнер өкілі), неткен құдіретті жан едің! Қылқаламмен алуан бояуды осынша ойнату... Оның сексенді орталап, тоқсанда алқымдап барып дүниеден озғанынан бері де үшінші жылға аяқ басыпты-ау... Қайран Богдан Павлович, мықты шал, асыл адам!.. Ол Ғұбайдолла Жәңгірханұлына қарап тіл қатқанында, міндетті түрде «Султан Чингисхан» деп сөйлейтін еді. Майдан тіршілігі жайында, әсіресе қазақ сарбаздарының әрекеттерінің табиғаты туралы көп әңгімелескендіктен бе екен, ол Ғұбаш Жәңгірханов – Бөкейханов сұлтанды аты-жөнімен сирек атайтын. Ылғи осылай, генералдың шыққан тегін императордың өзі мақұлдағаннан кейінгі ресми аты-жөнін, соғыста әскери жанама есімі секілденіп кеткен ныспысын «Сұлтан Шыңғысхан» деп жымия қайталап айтқанды ұнататын. Бірде Ғұбайдолла Жәңгірұлы жастық шағында ротмистер шенімен Дондағы казак әскерінде қызмет атқарғанын, онда өзінің тайпаластарының да көп болғанын тілге тиек еткен. Сонда Виллевальде сол кезеңге айрықша қызығушылық білдірген-ді. Казачество қатарында әскери қызмет жасаған қазақтардың өмір салты хақында көп нәрсені шұқшия сұрастырған. Себебін де айтқан. Ол өзінің Отан соғысы тақырыбына арнаған, көркемсуретте майдан даласы бейнеленетінін білдіретін терминмен айтқанда, баталиялық жұмыстарында Наполеонды астанасы Парижге дейін тықсырысқан жеңімпаз киргиз, яғни қазақ жасақтарын да бейнелемекші екен. Сол мақсатпен, сонау 1812 жыл науқаны жөнінде нешеме естелік, күнделік оқыды, сонда да солардың қасында Сұлтан Шыңғысханның өз туыстары жөніндегі әңгімесі бір төбе көрінеді.
Құрметті профессордың мұндай ағынан жарылуы тебірентерлік жәйт-тін. Жәңгірханұлы оған бірі башқұрт, енді бірі ноғайбақ, келесісі киргиз, яғни қазақ аталып кеткен қандас майдангерлер туралы көп әңгіме айтты. Кутузов әскеріне өзінің атасы Бөкей ханның да Ішкі ордадан қазақ атты сарбаздары қосындарын жібергенін сөз арасына қыстыра кетті. Француздарды түре қуып, Еуропа төсінде ат ойнақтатқан, сөйтіп Париж шеруінен аман оралған сарбаздар мол-ды. Ресей туы астында жасалған ұлы жорықтан келгеннен кейін, олардың көпшілігі талай жыл Дон, Орынбор казак әскерлері қатарында қызмет еткен еді. Соғыстағы ерліктері үшін патша ағзам атынан түрлі лауазым, марапат, сый алған болатын. Кейін бірқатары орыс арасында қалып, православие шіркеуіне мойынсұнған. Ал көбі ел арасына кеткен еді. Далалық тек, қыр қаны далаға тартып тұратын болса керек, үйреншікті орта, даланың табиғи тіршілік қалыбымен, яғни қыр стихиясымен қайта бауырласқан. Солардың кейбірінің әрәдік осында ат басын тіреп қап жүретіні бар. Қалап тұр екен, орыс намысын қорғаған нағыз қазақ сарбазын Сұлтан Шыңғысхан суретші ақсақалға сөз жоқ көрсетеді.
Уәдесінде тұрды. Араға аз ғана уақыт салып, Сұлтан Шыңғысхан баталиялық кескіндеме шеберінің есігін қақты. Оны сан түсті майлы бояу тамшысы шоғырланған палитрасы мен қылқаламын қолынан тастамаған Виллевальде қуана қарсы алды. Султан Чингисхан көркемөнер профессорының шеберханасына орыс-француз соғысының ардагерін ертіп әкелген еді. Орынбордан Санкт-Петербургке қыдырыстай келген, қазақы саптама етік, шапан мен түлкі тымақ киген, кезінде атын Сенада суарып қайтқан байырғы сарбаз. Таныстырды. Әңгімелестірді. Профессор шексіз ризашылық сезімін жасырмады. Соғыстан кейін де әлденеше ондаған жыл өткенмен, қарт майдангердің жас шағындағы Наполеонмен майдандасуда бастан кешкен ұрыс эпизодтарын тап қазіргідей көз алдына елестете отырып еске алуы бір ғаламат еді. Бұл қарт сарбаз аты аңызға айналғалы талай заман өткен Қобыланды батырдың ұрпағы болатын. Ол орыс туы астында сонау батыр бабасының аруағына арқа сүйеп шайқасқанын, батыс өлкеге жасаған қаһармандық жорық жайын ықыластана еске түсірген. Қазақтардың атты жасағының әскери қимылдарын, ұрыс шақтарындағы жүрек жұтқан өр де ер әрекеттерін, шайқасу сәттерін, франктерді еліне қарай түре қуғандағы лепірген көңілдерін қолмен қойғандай айқын әңгімелеген. Оның Ресейді азат етіп, басқыншыларды алыс Парижге шейін тықсырған жорықтары жайынан сондағы айтқандары суретшіге қатты әсер етті. Виллевальде орыс-француз соғысы аяқталғаннан соң ғана дүниеге келген-тін. Сол соғысқа қатысушы қарт қазақтың сөзі оның танымын кеңейтті. Танымын кеңейтіп қана қойған жоқ, даңқты шайқастарды тек оқыған естеліктері арқылы ғана елестетіп, солардың бір көрінісін картинасында жаңғыртып бейнелемек болған қылқалам шеберінің кәдесіне асты. Және қандай дәрежеде асты десеңізші!..
Сонау алыс заманда, көпшілікке императордың суретті залдарын аралап тамашалауға 1852 жылы тұңғыш пұрсат берілгенде, өрімдей Ғұбаш сұлтан паж ретінде, бірге оқитын құрбыларымен бірге, 1764 жылы ІІ Екатерина патшайым жинаған туындылар негізінде пайда болып, әлемдегі ең ірі көркемсурет және мәдени-тарихи музейлердің біріне айналған Эрмитаж табалдырығын жүрегі қобалжи аттаған болатын. Көрме залдарын Жәңгірханұлы – Бөкейханнемересі одан бері сан аралады, небір ғажайып өнер туындыларын көрді. Дегенмен оның назарын әрдайым ұрыс, шайқас, майдан ұғымын беретін көнерген сөзбен «баталия» деп аталған жанрда орындалған картиналар тартып тұратын. Олардың ішінде Виллевальде жұмыстары ылғи әскери өнердің қыр-сырын дәл де әсерлі бейнелейтіндігімен оны тәнті ететін. Ал солардан көп бертінде жұрт назарына ұсынылған әлгі картина, әйгілі баталист Виллевальденің француздар лагерін шабуылдаған қазақ сарбаздарын бейнелеген туындысы алғаш көрген беттен-ақ генерал Ғұбайдолла Сұлтан Шыңғысханның санасын мәңгіге жаулап алды. Көркемсурет 1812 жылғы Отан соғысында қол жеткен тамаша жеңісті еске алудың бір айтулы мүшелді датасына орай император музейіне қойылып, ел назарына ұсынылған болатын.
