«Дем жетпей жатыр»: Трампқа тықыр таянды ма?

«Дем жетпей жатыр»: Трампқа тықыр таянды ма?

«Дем жетпей жатыр». АҚШ-та полиция қызметкері­нің қолынан қаза тапқан афроамерикалық Джордж Флойдтың өлімінен кейін басталған жаппай нара­зы­лық шерулерінің басты ұраны бұл. Құрама штаттардан басталып, әлемнің әр бұрышында жалғасқан ак­ция­лардың мақсаты біреу: нәсілшілдікті жою, аз ұлт­­тарға қатысты әділетсіздікті тоқтату.

 Жалған ақшадан басталған басыну

 Әлем назарын аударған оқиға АҚШ-тың Мин­неаполис қала­сында (Миннесота штаты) болды. Жер­гілікті дүкен кассирі поли­ция­ға те­лефон шалып, клиенттердің бірі жалған банкнотпен есеп айы­рыспақ болғанын хабарлаған. Оқи­­ға орнына көп ұзамай жеткен тәр­тіп сақшылары күдіктінің қо­лына кісен салғаннан кейін офи­церлердің бірі оның желкесін аяғы­мен 9 минуттай басып тұрған. Ты­ныс ала алмай, даусы қарлыққан аф­­роа­мерикалық «Дем жетпей жатыр» деп ыңыр­сыған. Тыныс алуға мұрсат беруін өтінген. Жа­лын­ған. Алайда полицей оның сө­зін құлақ­қа ілмейді. Тіпті, Флойдтың мұрнынан қан ке­тіп, қи­мыл-қозғалысы күрт тоқта­ға­нына қара­мастан, тәртіп сақшысы оны қылқын­дыру­ды жалғастыра берген. Жедел жәрдем жет­кен уа­қытта афроамерикалық өлімал­ды хал­де болыпты. Ақыры­нда Джорд Флойд ауру­ханаға жетпей көз жұм­ды. Франциядағы нәсілшілдік пен по­лицияның зорлық-зомбы­лығына қарсы акцияларға 20 мыңнан астам демонстрант қатысты. Лилль қала­сының полициясы сенбіде нара­зылық білдіру­ші­лерді тоқтату үшін көзден жас ағызатын газды қолданған. Германия астанасы Берлинде нә­сіл­шілдікке қарсы шеруге 15 мың­ға жуық адам қатысқан. Жергілікті БАҚ-тың ха­барлауынша, Алексан­дерплацтың орта­лық алаңындағы «Үнсіз наразылық» ак­циясы бейбіт және по­лициямен еш қақ­тығыссыз өтті. Акцияға қатысу­шы­лардың көпшілігі қара түсті киініп, асфальтта 8 минут 46 секунд үнсіз отырды. Полиция қызмет­кері афроамери­калық Джордж Флойдты тізесімен дәл осынша уақыт тұншық­тырған еді.

 9 минуттық қорлық – 40 жылдық қамау

Джордж Флойдты өлтірген полицей Дерек Шовинге бастапқыда үшінші дә­режелі кісі өлтіру дерегі бойын­ша айып тағылған. Кейіннен Миннесота шта­тының прокуратурасы сот ісін екінші дәрежелі кісі өлтіру дере­гі бойынша өз­гертті. Сонымен қатар ел бойын­ша жап­пай митингке әкеліп соқ­қан оқиға барысында қызметте бол­ған өзге үш полицей де қамауға алынды. Олар­ға «арандатушылыққа барып, адам өл­тіруге көмектесті» деген айып та­ғыл­ды. АҚШ-та екінші дәрежедегі кісі өлі­міне қатысты айып бойынша оқиға қа­­­сақана жасалған әрекет деп саналмаса да, адам өміріне әдейі зиян келтіру не­месе немқұрайлық салдарынан адам өлтіру фактісі деп есептеледі. Бұл айыптау бойынша бұрынғы полиция қыз­мет­кері Дерек Шовинге 40 жылға дейін бас бос­тандығынан айыру жазасы берілуі мүм­кін. Прокуратура келтірген мәлімет­терге сәйкес, Флойдты тұтқын­дау кезінде Шовиннің жанында болған өзге полиция қызметкерлерін де ұзақ мерзімге абақтыға қамау және қомақты айып­пұл салу жазасы күтіп тұр. Оларды сотқа дейін тұтқыннан босатудың кепілдік сомасы – 1 миллион АҚШ доллары. Джордж Флойдтың өлімінен соң АҚШ-та тәртіп сақшыларына де­ген өшпенділік артты. Наразылық шеру­лері кезінде бірнеше қалада полицейлерге шабуыл жасалды, тас атылды. Тәр­тіп сақшыларына оқ атқандар да бар. Бұл туралы Нью-Йорк полициясында жұмыс істейтін отандасымыз Димаш Ниязов айтты. «Бұл бүлік полицейлерге қарсы өшпенділік тудырды. Сондықтан әріптестерімізге жасалған шабуылдар жиі­леп кеткен. Ереуілшілер оларға тас, кір­піш, жандырғыш қоспасы бар шөл­мек лақтырды. Таяуда 3 офицерге оқ атыл­ды. Тағы біреуіне пышақпен шабуыл жасалды. Абырой болғанда, бәрі тірі қалған. Олар ауруханада ем қабыл­дап жатыр. Қазір тұрғындар бізге қоңы­рау шалып шақырғанда екі полиция кө­лігімен баратын болдық. Өйткені кей­біреулер бізді әдейі тосып, шабуыл жа­сауға дайындалып отырады», – дейді Ди­маш.

 Black Lives Matter:  Қозғалыс неден басталды?

Афроамерикалықтар ондаған жыл­дар бойы құқыққорғау ор­ган­­дары тарапынан көрсетілетін қы­сас­тыққа шағымданып келеді. Тәртіп бұзу­шыны тұтқындау, жазалау кезінде нә­сілшілдікке жол берілетіні, терісінің тү­сіне, ұлтына, дініне қарай бөле-жару, ала­лау жылдар бойы жалғасып келе жат­қаны жиі айтылады. Бүгінде афроамерикалықтар АҚШ тұрғындарының небары 13 пайы­зын құрағанымен, олардың жазасын өтеушілер арасындағы үлесі 60 пайыз­ға жетіп отыр. Washington Post ба­сылымының дерегінше, полицейлер қо­лынан қаза тапқандардың 26 пайызы – қара нәсілділер. Ал тәртіп сақшылары өл­тірген қарусыз адамдардың үштен бірін афроамерикалықтар құрайды екен. Алайда афроамерикалықтарға шамадан тыс қысым көрсеткен, өліміне себепші болған ақ нәсілді полицейлер көп жағдайда жазықсыз деп танылады. Тәр­тіп сақшыларының кінәсін дәлел­дей­тін дәйектің көптігіне қарамастан, жа­задан жалтарып кеткендері көп. Бұл қара нәсілділер арасында америкалық құ­қық қорғау жүйесінің әділдігіне се­німді азайтты. «Мұндай оқиғалардың жиілеуі және айыптылардың жазасыз қалуы – аф­роамерикалықтарға берілген белгі: қара нә­сілділердің өмірінің құны жоқ», – деді өкіл­дер палатасының Демократиялық па­р­тия атынан мүшесі Джерри Надлер АҚШ конгресіндегі полицейлер тәжі­ри­бе­сі жөніндегі ашық тыңдауда. Надлер 2013 жылы болған оқи­ғаны еске салды. Осыдан 7 жыл бұрын Флорида штатында қара нәсілді бозбаланы өлтірген 28 жастағы полицей Джордж Циммерман жазықсыз деп та­нылған-ды. 17 жастағы Трейвон Мартин қарусыз болған, алайда тәртіп сақшысы өзімді-өзім қорғадым деген желеумен кү­діктіге оқ атқан. Соттың Циммерманды сүттен ақ, судан таза деп тануы АҚШ-та «Қара нәсілділердің өмірі маңызды» (Black Lives Matter) қозғалысының құрылу­ына түрткі болды. 2014-2016 жылдар аралығында қарусыз афроамерикалықтардың бір­неше мәрте полицейлер қолынан қаза табуы адамдардың жаппай көшеге шығып, наразылық білдіруін жиілетті. Наразылық акцияларының соңы көп жағ­дайда бұзақылыққа ұласып, тұрғын­дар мен полицейлер арасындағы қақты­ғыспен аяқталып жатты. Флойдтың өлі­мі секілді оқиғалардың көпшілігі ви­деожазба арқылы көптің назарына ілініп, қоғамда үлкен резонанс тудырды. Мәселен, 2014 жылдың шілдесінде Нью-Йоркте полиция темекі өнім­дерін заңсыз саудалады деген кү­дікпен Эрик Гарнер есімді күдіктіні ұст­аған. Қарусыз афроамерикалықты тұт­қындау сәтін сол маңнан өтіп бара жат­қандар видеоға түсіріп алған. Әлеу­меттік желілерде тараған бейнежазбадан 43 жастағы күдіктіні полицейлердің бірі жерге құлатып, тұншықтыру әдісін қолданғанын көруге болады. Гарнер дем ала алмай жатқанын айтып, тыныс жо­лын босатуды өтінген. Күдіктінің өті­нішін елемеген полицей ақыры оны өл­тіріп тынды. Алайда жазықсыз деп танылып, жазадан жалтарып кетті. Гарнердің өлімінен кейін небары бір ай өткен соң Миссури шта­тын­дағы Фергюсон қаласының полициясы қара нәсілді жасөспірім Майкл Браун­ды атып өлтірді. Браун қарусыз бол­ған, бірақ оған оқ атқан тәртіп сақ­шысы өзін-өзі қорғауға мәжбүр бол­ғанын айтып ақталған. Сот оның сөзіне шүбә келтірген жоқ. Мұндай оқиғалардан кейін АҚШ-та үлкенді-кішілі ереуілдердің болуы өткен ғасырдың соңынан бері қалыпты құбылысқа айналғандай. Алайда Джордж Флойдтың өлімінен соң Құрама штаттардың шекарасынан асып, әлемнің бірнеше мемлекетін шарпыған әрі ұзаққа созылған шерулерден соң Американың ақ жағалылары әрекетке көшу керегін түсінгендей. Бірнеше штат пен қала басшылары мұндай қайғылы жағдайдың қайталануына жол бермейтін шаралар қабылдауға уәде берді. Нью-Йорк штатының губернаторы Эндрю Куомо тәртіп сақшыларына тұн­шық­тыру әдісін қолдануға тыйым салмақ. Ал Калифорния губернаторы Гэвин Ньюсом полицейлерге мұндай әдіс­ті үйретуді тоқтатуға пәрмен беретінін айтты. Портленд мэрі Тед Уилер құқық қорғау органдарына бейбіт шерулер кезінде көзден жас ағызатын газ қолдануға тыйым салды. Сиэтлдың мэрі Дженни Деркан да дәл осындай шешім қабылдапты.

 Трамп «ұпай»  жинай алмады

Әр штат, қала басшылары тұрақ­ты­лықты қалпына келтірудің жолын іздеп, ашынған жұртты сабасына түсірудің қам-қарекетін жасап жатқанда Ақ үй басшысы, керісінше, отқа май құйып, толқуларды келіссөзбен емес, күш­пен басып-жаншуға үндеді. Трамп­тың ереуілге шыққандарды тарқа­туға ел әскерін жұмылдыру қажеттігі туралы мәлімдемесі ел саясаткерлерінің қарсы­лығын тудырды. АҚШ-тың бұрынғы қорғаныс министрі Джеймс Мэттис Дональд Трампты қоғамды қасақана жікке бөлгісі келеді деп айыптады. Экс-министрдің пікірінше, ереуілдерді күшпен басу – билікті асыра пайдалану. Мэттис америкалық құндылықтарды қорғау үшін көшеге шығып, өз талаптарын қойған наразы топты қолдайтынын жеткізді. Джеймс Мэттис 2018 жылы Трамптың АҚШ әскерін Сириядан шығару туралы шешімінен соң, өз еркім­ен отставкаға кеткен. Одан кейін елдегі жағдайға араласып, қандайда бір мәселе жөнінде пікір білдіріп көрген емес. Сондықтан оның өткен аптада The Atlantic журналында жарық көрген сыни пікірі көптің назарын аудармай қоймады.