Шана шаңырағының шырақшысы
Шана шаңырағының шырақшысы
Сексеннің сеңгіріне шыққан Балтабай Кәбираұлы – Баянауыл ауданы Жарылғап ауылының байырғы тұрғыны. «Мен» деген мінезден ада, сөзге сараңдығынан да шығар, Балтабай қарияның тек тарихы мен кеудесіндегі қазынадан былайғы көпшілік бейхабар.
Шанадан Мұстафа, Құрманбай, Тұрғынбай, Жүргінбай, Нұршекей атты бес ұл туса, Жұмат – Тұрғынбайдың баласы да, Балтабай Кәбираұлы – Шананың кенжесі Нұршекейдің немересі. Атаның шаңырағы – сонау Алматы, Түркістан, Қарқаралыдан Шаниннен тараған ұрпақтардың іздеп келіп, ат байлайтын түпқазығы.
Балтабай атаның әкесі Кәбира Ұлы Отан соғысынан оралмаған. Әскери мәліметтер базасынан қарап, 1902 жылы туған Кәбира Нұршекейұлының соғысқа дейін поштада қызмет еткенін, 1942 жылғы 28 желтоқсанға дейін 44-ші запастағы атқыштар полкінің 2-марштық пулемет ротасында болғанын білдік. Ғаламторда «Ортаазиялық әскери округ 3-атқыштар бригадасының құрамында болған 44-запастағы полктің дислокация нүктесі Қаз КСР Петропавл қаласы болды» деген ақпарат кездесті... Кішкентай күнінде әкесінен Орлов жақтан хат, одан соң қара қағаз келгені Балтабай атаның еміс-еміс есінде. Біз тапқан тағы бір қызық сәйкестік: Балтабай ата тұратын Күркелі ауылдық округінен шыққан, соғыстан бір аяқпен оралған Әбди ата да осы 44-запастағы пулемет полкі құрамында болыпты.
Жер-судың атын тарихтың хаты десек, Күркелі маңында Шана бабамыз бен оның айналасына қатысты Шана қыстауы, Алтыбай деген жер атаулары бар. Шана қыстауы бұрын Қаратал атанған, кейін Қарағанды облысының аумағына өткен жер болса, Алтыбай елді мекені Жұматтың нағашысының есімімен аталып кеткен. Ел тарихынан сыр шертетін көне атауларды кейінгіге жеткізушінің бірі де бірегейі – осы Балтабай атамыз. Ол жөнінде Жарылғап ауылының тумасы, Е.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің аға оқытушысы Ернар Кейкин де пікір білдірді.
– Балтабай ата – елге тамырымен байланған, шетке шыға қоймаған адам. Ауылымыздың азаматтары негізінен техникаға әуес болса, Балтабай ата шопан таяғын ұстауымен ерекшеленді. Құймақұлақтық қасиетке ие. Кеудесі Жарылғап ауылындағы жер-су атауларының энциклопедиясы деуге болады. Атаның білетіндерін ауылда ешкім білмейді. Мінезі тұйықтығынан болар, жер атауларының тарихын әңгімелеп, насихаттай қоймайды. Былтыр барып атамыздың осы салада білетіндерін өзіме қотарып алдым. Жарылғап ауылының жер-су атаулары туралы жазып жатқан кітабымдағы мәліметтердің 60-70 пайызы – осі кісіден естігенім. 80-жылдары Қаражардан Жұмат Шанин ауылына жол тартқанда Балтабай ата ақысын өзі беріп жер қаздырып, Жарылғап ауылына бұрылыста мал суару үшін суды бөгейтін тоған жасатқан екен. Сол жерді кітабыма Балтабай тоғаны деп енгізудемін. Сондай-ақ Балтабай балағаны деген де жер бар, осы кісінің қой баққан жайлауы, – деді Ернар.
1992 жылы Жұмат Шаниннің туғанына 100 жыл толуына орай, қазіргі Күркелі ауылының орнындағы Южный кеңшарының атауы Жұмат Шанин ауылы болып өзгерген еді. Сол жылы ауылда шағын музей ашылып, Балтабай ата сол музейге бірегей жәдігер – Жұматтың түйе жүнінен тоқылған шекпенін қосты.
Өкінішке қарай, кейін сол музей таратылып, шекпен Балтабай атанікіне қайтып келді. Кейін, тіпті Жұмат Шанин ауылының атауы Қапар ауылы болып өзгеріп шыға келді. Бертін осы шекпенді Балтабай атаның қызы Пәкизатқа үйдегі жүк арасынан тапқызып, жоғалып кетпегеніне көз жеткізген соң, «Қазақ әдебиеті» газетінде (15.09.2017 ж.) «Шаниннің шекпені табылды» деп сүйіншілеп мақала да жазғанбыз. Ол туралы Балтабай ата: «Атамыз Нұршекей – Шананың бес ұлының кенжесі. Ал шекпенді Мұстафаның (ол да Шананың ұлы) баласы Бейсенбай марқұм Жұматтікі деп маған берген», – деп сыр шерткен.
2017 жылы Күркеліде Жұмат Шаниннің 125 жылдығы тойланып, Балтабай атаның шаңырағында Шанадан тараған ұрпақтар бас қосты. Сол жолы Жұматтың інісі Әкіштің Қасымханынан туған Жанат апай мен Болат ағаны көріп, театр әртісі болған Райхан Қасымханқызымен тілдескен едім. Болат ағамен бірге мерейтой аясында С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінде ұйымдастырылған «Театр. Мәдениет. Руханият. Қазіргі заман» атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияға қатысу мүмкіндігіне ие болдым. Сонымен қатар тойда Құрманбайдың немересі Раушан Шанина мен жұбайы, Шана шаңырағының тарихына жетік Сағынбай Сыздықовпен, Қаламқас Теміржанқызы Құрманбай немересімен таныс-біліс болдым.
Жұмат Шанин есімі өз ауылына қайтарылсын деп өз басым әр жылдары республикалық және жергілікті басылымдарда оннан аса мақала мен хат жазыппын. Бірнешеуін атап өтейін: «Төрт атауы бар ауыл тағдырын кім шешеді?» («Алаш айнасы, 08.11.2011), «Жерлестері Шаниннен неге жерініп отыр?» («Егемен Қазақстан», 17.04.2014), «Күркелі жастары Жұмат Шанин атауын қолдайды!» («Алаш айнасы, 11.10.2016), «Шана қыстауынан Жұмат Шанин ауылына дейін» (Жұмат Шаниннің 125 жылдығына арналған «Театр. Мәдениет. Руханият. Қазіргі заман» жинағы, 2017). Осы мақалаларды әзірлеу барысында үнемі Балтабай ата сынды көнекөздерге жүгінгеніміз хақ. Айта кетерлігі, бұл мақалаларда ауыл атауы ғана емес, Жұмат Шанинге арнап музей ұйымдастыру мәселесі де ұдайы тілге тиек етіліп келді. Тағы бір мақаламыз «Шаниннің шекпені немересіне табысталды» деген атаумен 2017 жылғы 28 қыркүйекте «Алаш айнасында» жарияланды.
Сол жылы Болат Шанин Жұматтың шекпенін Балтабай атадан өтініп сұрап, Алматыға алып кеткен еді. Тағдырдың жазуымен Жарылғап ауылында талай жыл сақталған дүниенің Алатау бөктеріне аттанғанына ішіміз ашыды, әрине. Бірақ шекпенді осы уақыт ішінде бұл жақта ешкімнің керек қылмағанына, әлі күнге дейін Жұмат Шанинге арналып осындай жәдігерлер орын табатын бір музейдің ашылмағанына Болат ағамыз кінәлі емес.
Бүгінде музей мәселесіне бас қатырып жатқан адамды байқамадық. Ал әзірге біздің Шана шаңырағына сәлем беріп, көненің шырақшысы Балтабай Кәбираұлынан шежіре тыңдауға мүмкіндігіміз бар...
Жанаргүл ҚАДЫРОВА,
Павлодар облысы
Баянауыл ауданы