АҚ ҚАЙЫҢДЫ АЙМАҚҚА АПАРАР ЖОЛ
АҚ ҚАЙЫҢДЫ АЙМАҚҚА АПАРАР ЖОЛ
Әлемнің талай елін аралап, танып-біліп, қанып жүрсек те, Солтүстік Қазақстан облысына бір рет те жолымыз түспепті. Сол себепті «Солтүстік Қазақстан» газетінің 100 жылдық мерейтойына арналған халықаралық конференцияға шақырту алғанымызда жұмысбастылығымызға қарамастан, қатысуға бірден келісім бердік.
Елордадан солтүстікке қарай жүйткіген пойыз терезесінен сыртқа көз сүзіп келемін. Қалың қар жамылып жатқан теп-тегіс, ұшы-қиыры жоқ кең дала біртіндеп орман-тоғайға ұласа бастады. Қазақтың бағына біткен құйқалы жері, сұлу табиғаты көз жаулайды. Кезінде отаршыл жүйе қалың қазақты шөлді-шөлейтті аймақтарға ығыстыра қуып, құйтырқы саясатпен тартып алған құнарлы жеріміз еліміз тәуелсіздікке қол жеткізуінің арқасында байырғы иесіне қайтып жатқанына іштей тәубешілік етіп, вагон терезесінен сыртқы көрініске телмірген күйде ұзағынан сүйіндіргей деп тіледік.
Кереметтің көкесін Ақмола облысынан өтіп, Солтүстік Қазақстан облысының шекарасына пойыз табаны тиген кезде байқадық. Бірте-бірте қалыңдай түскен шоғыр-шоғыр аққайыңдар алаңқайлары көздің жауын алады. Бұрын мұндайды көрмеген біздер үшін ғажап көрініс. Қысының өзі осынша сұлу, жазы қандай болар екен деген ой санамызда жылт бергенін де жасыра алман. Даланың осы сәнді көрінісі жолымыздың өн бойында қасымыздан қалмай, жан дүниемізді сұлуландырып, ерді де отырды. Сондай сезімде отырып, осындай сұлу, киелі жеріміз бар екенін әрбір қазақ сезінетіндей, сезініп қана қоймай, оны көруге, ол да аз, осында тұруға асығатындай етіп неге паш етпейді мына кербез даланың таланттары деп ойладық.
Вагонда әңгіме өрбітіп, жол қысқартқан көршім – Петропавл қаласындағы әскери оқу орнында оқитын курсант жігіт Жанаттың айтуына қарағанда, бұл жақтың қысы астанаға қарағанда суықтау болғанымен, жеңілдеу қабылданады, аса қатты тоңдырмайды екен. Өйтетіні айнала қоршаған орман-тоғай желден пана. Екі күндік сапар барысында соған көзіміз анық жетті.
Астанадан кеш түсе жылжыған пойыз ертеңіне сәскеде Петропавлға жетіп тоқтады. Осы жерде біз білмейтін тосын жай көктегі көңілімізді су сепкендей басты. Қаланың теміржол бекеті Ресей Федерациясының меншігіне қарайтынын естігенімізде, оған сенерімізді де, сенбесімізді де білмей, тосырқай қабылдап, тіксініп қалдық. Тәуелсіз елдің білдей бір облысының бас қаласының қақ ортасынан ойып тұрып меншік алу деген не нәрсе? Әлемнің бірде-бір елінде мұндай бассыздық жоқ шығар, сірә. Сұрап білсек, теміржол бекеті орналасқан жер көрші елдің меншігінде болғандықтан, оған аттап басқан адам сол елдің заңына бағынуы тиіс көрінеді. Бекетте жұмыс істейтіндердің барлығы сол елдің азаматтары. Алатын жалақылары да көрші елдің ақшасы. Сонда қалай, олар Қазақстанның қаласында қызмет етіп жүрсе де, біздің елдің заңына бағынбай ма? Қызылжардың бар игілігін пайдаланады да, салығын төлемей ме? Оны қойшы, бейбіт заманда бүліне қоймас, бетін аулақ қылсын, ұлы көршімізбен саясат салқындай қалса, не болады? Осыны ойлаған кісі бар ма? Ойымыздан шықпай, күні бүгінге дейін жанымызды ауыртып жүрген жай бұл.
«Тосын сыйдан» тосырқап тұрған түрімізді жылытқаны – демалыс күні екеніне қарамастан, алдымыздан арнайы қарсы алуға шыққан қос азаматтың қазақи ыстық ықыласы болды. «Солтүстік Қазақстан» газетінің бас редакторы Ербақыт Амантай да, М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті «Журналистика» кафедрасының меңгерушісі, ғылым кандидаты, доцент Айсұлу Жақсылыққызы да, жас болса да, бас болып, үлкен іске жетекшілік етіп жүрген әріптестеріміз екен. Күнұзақ әңгімелерінен Солтүстік Қазақстан туралы мағлұматым еселеп артты, көп-көрім көкірек көзім ашылып, оң-солды тануға мүмкіндік туды. Дән риза болмай көріңіз енді осыдан кейін.
Сапарымның шарықтау шыңы ертеңгісіне дайындалыпты. Шақырушыларымның алаштанушы ғалымға алаш ардақтысы Мағжан Жұмабайдың кіндік қаны тамған Сасықкөлді көрсетуден артық құрмет болмас деп шешкендерін естігенде көңілім өсті. Сасықкөлдің жағасына қоныс тепкен ауылдың қазіргі аты Сарытомар деп аталады екен. Қызылжардан солтүстікке қарай 80 шақырым жолды бағындырсаңыз, жетіп барасыз. Жолы тақтайдай теп-тегіс. Алайда қыс ауасы болғандықтан баяу жүруге тура келді. Аздап қар ұшқындап, боран басталардай күй танытып тұрды. Астымыздағы аласа көліктің жайын ойлап жете алмай, бос қайтпасақ болды деп тіледік іштей. Діттеген жерімізге таяғанда көлігіміз нөпір қарға көміле жаздап, Мағжан ақын жырлаған Сасықкөлді көру бағынан айырылардай күй кешті көңіліміз. Дегенмен ниет тура екен. Көлікті тізгіндеген жүргізушінің бай тәжірибесі мен шеберлігі бір жағынан, Ербақыт бауырымның мені Сарытомарға апармай қайтпаймын деген оң тілегі екінші жағынан сүйеніш болып, ауылға да жеттік-ау, әупірімдеп.
Мағжандай түрік әлеміне әйгілі ақынды дүниеге әкелген жер жадау болмауы тиіс деген ойымыз алдамапты. Айнала аққайың, қара қайың көмкерген жер көздің жауын алады. Ортасында оймақтай болып орналасқан ауыл көркі де көз тойдырады. Мағжанның өткен мерейтойы тұсында жиегін жасыл шарбақпен көмкеріп, күрделі жөндеуден өткен түп-түзу жол бойындағы ақталып-сыланған мұражай, мектеп және мәдениет үйі ақын ауылы осы деп ұялмай көрсететіндей жұтынып тұр.
Бізді құшақ жая қарсы алған ауыл әкімінің ары-беріден қозғап айтқан әңгімесінен біраз жайдың сырына қанық болдық. Қар жамылып жатқандықтан Сасықкөлді көре алмасақ та, оның сасық емес екенін, Мағжан ақын еркелетіп өлең жазған себепті солай аталып кеткенін білдік.
Ауылға туристерді қол бұлғап шақырып тұрған бір үй бар. Ол – Мағжан Жұмабайға арналған мұражай. Ақынға қатысты еш жерде кездестірмеген құнды жәдігерлер жинақталған екен мұнда. Айталық, Алаш ардақтысының қолтаңбасын көз алдымызға келтірген қолжазба мұралары неге тұрады? Бір өкініштісі, уақыт тапшы болғандықтан, оларды парақтап оқуға мүмкіндік болмады. Дәм бұйырса, айналып соғып, құнды жәдігерлермен жақын танысуды ойымызға құндақтап қойдық. Алаштанушы іздеушілерге айтарымыз, уақыт тауып, мұражайға арнайы барып қайтсаңыз, құнды олжаға кенелеріңіз анық.
Мұражайдан коммунистер көсемі Ленин портретін көріп, «бұл мұнда не үшін тұр?» деп аң-таң болдық. Сөйтсек, оның да сыры бар екен. Мағжанның ағасын ауылдағы үйінен үш әріптің жендеттері тұтқындап әкетіп бара жатқанда, аналардың көзінше ашып айта алмай, «төрде ілінген суретті көздің қарашығындай сақтаңдар, шаң тигізбей, күнде сүртіп отырыңдар!» деп аманаттап кете барыпты. Үйдегілер ол сөздің мәнісін арада аттай алты жыл өткенде бір-ақ біледі. «Неге өйтті екен?» деп ойлана келіп, портретті алып қарағанда, тысынан жасырып қойған Мағжанның соңғы бір суреті табылады ғой. Сөйтсе, ол заманда Лениннің суретіне қол тигізуге болмайтындықтан, үйді тінтушілер де портретті алып қарамай, Мағжанның соңғы бейнесі солай сақталып қалады. Мұражайдағы Ленин портреті алмағайып заманның сырлы шежіресін паш ететіндіктен де құнды жәдігерлер қатарынан орын алып тұрғанының мәнісі сонда екен.
Мұражайдан таяқ тастам жерде он бір жылдық мектеп-интернат қоныс тепкен. Мектеп ұжымы және оқушылармен кездесу өткізу жоспарланғандықтан, бізді сонда ертіп барды. Шағын залда оқушылардан гөрі мұғалімдер қатары көп екен. «Қалған оқушыларыңыз қайда?» деп сұрасақ, мектеп директоры «Барымыз осы» деп күлімдейді. Сөйтсек, он бір жылдық орта мектепте бар болғаны 53 оқушы білім алады екен. Яғни, әр сыныпта 3-4 оқушы деген сөз ғой. Міне, керемет! Мемлекетіміз ауыл балаларын оқытуға қаржы аямай отырғанының көрінісі емес пе бұл? Оның үстіне, мектепті интернатқа айналдырып, төсек орындарымен қоса үш мезгіл тамақпен қамтамасыз етіп жатса, оны неге айтпасқа? Ақын ауылына деген құрметтің көкесі ғой бұл! Өзі дүниеден өтсе де, атымен қоса атағымен туған ауылын көркейтіп жатқан ақын әруағына еріксіз бас иеді екенсің мұндайда. Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай, ұлым дейтін елі барда, елім дейтін ұрпақ өсіп шығуы қалып тұрғандай ендігісі.
Біз кері қайтар уақытқа дейін әлгінде қар басып, көлігіміз қиналып жеткен жолымызды даңғыратып күреп қойыпты. Астымыздағы машинамыз ыңғайлы жолмен жүрісін түзеп алғаннан кейін алаңсыз жан-жағымызға байыппен бақылау орнатып келеміз. Неткен көркем кербез дала! Жол бойына тізбектелген сұлу мүсін ақ қайыңдардан көз сүрінеді. Бірінен-бірі сәнді биші қайыңдар қиялыңды көкке самғатады. Орман-тоғайға толы нулы дала судан кенде емес дегенді білдіреді. Ендеше, нулы да сулы мына дала неге бос жатыр? Үйір-үйір жылқы, мыңғырған мал ұстап, қырманын егінге толтырып, қой үстінде бозторғай жұмыртқалайтын жағдай жасап алуға болатын жердің иесі қайда? Неге қазақ мына иен далаға иелік етпейді? Мемлекетіміздің бос жұмыс орындарын игеру үшін халықты оңтүстіктен солтүстікке қоныс аударту саясатына неге қазақ илікпейді? Иліксе ғой, шіркін... Бір сұрақ екіншісін туғызып, толқын-толқын ойлардың арбауында отырып, көлігіміздің Қызылжарға қалай кіргенін сезбей де қалыппын. Ербақыт бауырымның «Аға, сізді университетіміздің журналист-магистранттары кездеспекке күтіп отыр екен, бірден сонда барамыз» деген сөзі мені түртіп оятқандай болды. Кездесуге қарсы емес едім, айтарым да бар болғандықтан бірден келісімімді бердім, жол бойғы ойдан арыла алмай.
Университеттің филология факультеті құрамындағы «Журналистика» кафедрасының кабинетінде оқытушылар мен магистрант жастармен жолығып, сапар әсерімен бөлісу сәті түсті. Солтүстіктегі жергілікті ұлттың үлес салмағын арттыруға қосып жатқан ерен еңбектеріне жоғары баға берумен бірге, бұл бағыттағы жұмысты жандандыру туралы ойларыммен бөлістім. Ақ қайыңды өңірдің табиғат кереметі мен өмір сүруге жайлы артықшылықтарын жалпақ қазақ даласына тарату жергілікті журналистердің басты бағыты болса, сулы да нулы облысқа қалың қазақ ағылар ма еді деген арманымды да арнадым. Елордалық журналистер осы бағыттағы іс-әрекеттеріне толық қолдау білдіретініне сенім қазығын қақтым. Ол үшін байланысты жандандыру туралы ойларымен толық келісетінімді білдіріп, барыс-келісті жиілету, бар қазақ – бір қазақ бағытында көп іс тындыру келісіміне қол қоймасақ та, уағдаластыққа қол жеткізгеніміздің өзі олжа деген түйін түйдік кездесуден.
Күні бойғы әсерлі жүздесулеріміз кешкісін мәдени шараға ұласты. Солтүстік Қазақстан медиа холдингінің басшысы, елімізге белгілі ардагер журналист, Қазақстан Парламентінің экс-депутаты Жарасбай Қабдоллаұлы сала мамандарының сүйікті спорт түрі – тастаяқтан жарыс ұйымдастырып, керемет демалыстан шабыт шақыруымызға жағдай жасауы көпті көрген көрегендігінен сыр шертіп тұрды. Қазақстанның әр өңірінен, сонымен бірге Ресейдің Омбы шаһарынан арнайы келген әріптестер бір-бірімізбен жақын танысып, ой бөлісіп, қауқылдасып, бір жасап қалдық.
1920 жылы 22 ақпанда «Кедей сөзі» деген басылым болып шыққан, бастауын содан алатын «Солтүстік Қазақстан» газетінің 100 жылдық мерейтойына халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция арнаған М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің құрметі журналистер қауымы айта жүретіндей, салмақты сый болды. Білім ордасының айтулы шараға үлкен маңыз беріп, жан-жақты дайындықпен келгені әр ісінен көрініп тұрды. Конференция өтетін күні Қызылжар қаласының тарихи орындары – Абылай ханның резиденциясын, Мағжан Жұмабайдың саябағын, көзін көрген, сыйлы аға Манаш Қозыбаевтың ескерткішін, оның атындағы университеттің мұражай үйін таныстырып, өлкенің терең шежіресінен сыр түюге мүмкіндік туғызылуын соның жарқын көрінісі деп қабылдадық.
Салиқалы форумды салтанатты түрде ашқан университеттің ғылым және инновациялар жөніндегі проректоры Ақмарал Ыбраева құттықтау сөзді облыс әкімінің орынбасары Руслан Әлішевке берді. Одан кейін мінберге көтерілу мәртебесі бізге бұйырды. «Алаш көсемсөзі және аймақтық басылымдар» тақырыбындағы баяндамамыз көпке ой салса, мақсатымыздың орындалғаны. Бас-аяғы 15 шақты шешеннің баяндамасы газеттің арғы-бергі тарихымен қоса, аймақтық басылымдардың бүгінгі тыныс-тіршілігі мен көкейкесті мәселелерін талқыға салуымен құнды. Ғалымдар өз зерттеу нәтижелерімен бөлісіп, құнды ой олжалады. Арасында «Журналистика» кафедрасы студенттерінің жырмен өрілген өнері 100 жылдық басылым мерейтойына шашу шашқандай әсерге бөледі. Қатысушылардың көңілінен шыққан конференция жоғары деңгейде ұйымдастырылуымен биік бағасын алып, көптің көңілінде сақталып қалды.
Қайрат САҚ,
алаштанушы ғалым