QAITA ORALǴAN QAIRATKER

1938 jylǵy 11 qazanda Seıdázim Qadyrbaı atý jazasyna kesildi. Úkim 17 qazanda saǵat 14.00-de oryndalǵan. Súıegi Voronejdegi qýǵyn-súrgin qurbandarynyń zıratyna jerlenipti. «Halyq jaýy» dep atylǵan Seıdázim Qadyrbaı óz zamanynyń aty shyqqan belgili zańgeri edi. 1905–1920 jyldary Alash ult-azattyq qozǵalysynyń sapynda bolǵan qazaq oqyǵany. Sovet úkimeti qysymmen ornaǵanda, sol bolshevıktik júıeniń raqymshylyǵyn (amnıstııa) alyp, sot isi, quqyq salasynda qyzmet etken azamat bolatyn. Shyraǵy erte sóngen tulǵa.
***
...1905 jyl. Jańa yqylym kelgen mızamkók. Qyr qazaǵynyń oqyǵandary teńdik izdep, búkilreseılik tolqýǵa ún qosqan, tilek kúshti, úmit zor bolǵan kúnderdiń basy. «Oqy, izden! Betburys!» dep eýropanyń aldyńǵy qatarly elderine eliktep, ǵylym-bilim jolyna túsken bostandyq jarshylary – jańa baǵdarlama, ulttyq jón-josyq daıarlaǵan. Ol – «Alash» josyǵy. «Keregemiz – aǵash, urany- myz – Alash!» dep oqyǵandardyń atqa qonǵan shaǵy. Ulttyq sana bulqynǵan, saıası belsendilik kúsheıgen. Uıqydaǵy jurtyn oıatqan, quldyqtaǵy elin jigerlendirgen. Álıhan Bókeıhan bastaǵan, Ahmet Baıtursynuly men Mirjaqyp Dýlatuly tuǵyryn ustaǵan ulttyq oıanýdyń negizgi reformasy – derbes memleket qurýǵa mindetteldi. Alash qozǵalysy ertegi keıipkerleri Ertóstik pen Tolaǵaıdaı tez eseıip, tez ósti. Pikir qaıshylyǵy, oı qaıshylyǵy da týyn- dady. Arystar bir-birimen «Aıqap», «Qazaq» basylymdarynyń betterinde oı jarystyryp, sóz talastyrdy. Alash qaıratkerleri mamyrajaı zaman týsa, qazaq elin Japonııa sııaqty damytýdy maqsat etti. Qoǵamnyń jańǵyrýyn, oqý, ǵylym-bilimniń saltanat qurýyn tiledi. Aınalasy on-on bes jylda eldiń damý qarqynyn Batys elderimen teńestirerdeı aýqymdy jospar quryp, ózderiniń áleýetterin qarańǵy jurtynyń keleshegine arnady. Bul degenińiz – qurǵaq qııal emes, ábden pisip jetilgen ulttyq strategııa edi.
Biraq... Biraq taǵdyrdyń jazýy basqasha boldy. I jahan soǵysynyń artynan ile-shala revolıýııa bastaldy da, II Nıkolaı patsha taqtan qulady. Ydyrap tozǵan Reseı ımperııasynyń taq murageri bolyp, bılikke qyzyldar ornyqty. Sosyn uzaqqa sozylǵan qasiretti bolshevıktik-soıalıstik reformalar bastaldy. Sovettik ıdeologııanyń qasiretin áli kúnge deıin tartyp kele jatsaq, sonyń bári 1921–1991 jyldar aralyǵyndaǵy ultsyzdandyrý saıasatynan týǵan-dy. Qantógispen ornaǵan úkimet kezinde eselep ósýge tıis qazaq ulty jappaı qyryldy. Áýelgi 1921–1924 jyldardaǵy et, sút týraly dekretten týyndaǵan ashtyq, sosyn 1928–1930 jyldardaǵy kámpeskedegi asharshylyq, eń soraqysy – 1931– 1933 jyldardaǵy uly jut, náýbet genoıdi. Otarshyldyq topany munymen shektelmeı, qazaqtyń sút betine shyqqan qaımaqtary – oqyǵan eń súıikti, bilimdi, ımandy, sheshen, alǵyr erlerin lek-legimen jappaı qýǵynǵa ushyratty, sodan keıin túgeldeı aıdaýǵa kesti. Túrmege tyǵyp, abaqtyda shiritti. Sovettik bılik qazaqtyń kósemi bolǵan elıta jetekshilerinen bastap saýaty bar, oqyǵan aýyl-aýyldaǵy muǵalimderdi, mektep ashqan aǵartýshylarǵa deıin qamady. Olar túp-tamyrymen, bala-shaǵa, jaqyn-juraǵatymen týǵan jerinen aıdalyp, el ishinen jyraqqa alastaldy. Solardan aman qalǵandary azapty jyldardyń soryn tartyp, túrli aýrýlarǵa ushyrap, ómirden óksip ketti. Olardyń atylǵany atylyp, túrmege túskeni shirip, qasiretten aman shyqqanynyń aýzy baılanyp, aıaǵy tusalyp ótti... Al búgingi Táýelsizdik kúninde biz tanymaǵan, biz áli baǵasyn bere almaǵan saıasatkerler, ozyq oıly tulǵalar qanshama! Sol biz tanymaǵan kóptegen beımálim esimderdiń biregeıi osy Seıdázim Qadyrbaı edi. Sanaly ǵumyrynda eliniń turmysynyń tezine jegilip, kirpishi bolyp qalanǵan er týraly aıtýdy paryz sanap, bilgenimizdi oqyrman aldyna usyndyq.
Abylaı hannyń eleýli bir kezeńinde ómir súrip, erligimen aty shyqqan arǵyn Óteı Aqymbetuly degen batyr bolǵan. Edil boıyndaǵy qalmaqtar qazaqtarǵa shabýyl jasap, eldiń berekesin qashyrǵanda han Abylaı kishi júz tarmaǵyndaǵy elge qorǵan bolsyn dep Qaraman Bógenbaı Qojekeuly, Erenshi Ýaq Barmaq batyr, Balta Kereı Qolshyman batyrlar bastaǵan qoldy jibergen-di. Sol arnaıy jasaqtyń quramynda Óteı batyr da bolǵan. At ústinde ózgeden ozyq kórinetin Óteı batyr sol shaıqasta erligimen qaza tapty. Qaraly jurt batyrdy aq kıizge orap, arýlap jerlegen. Súıegi búgingi Atyraý oblysynyń Qyzylqoǵa aýdanynda jerlengen eken. Óteıdiń ózi ólse de, aty ólmegen. Esimi – uranǵa, ózi – elge aınalǵan. Bizdiń batyr tulǵaly Seıdázimniń túp atasy osy – Óteı edi. Óteı batyrdan Bekbaýly bı, odan Jambaı sheshen, odan Dánen, Dánennen – Qazybek. Qazybekten – Baıǵozy, Baıǵozydan – Álimbaı, Álimbaıdan – Qadyrbaı taraǵan. Qadyrbaı da ataqty bı bolǵan, súıegine sóz qonǵan sheshen, parasatty adam bolatyn. Qadyrbaı bıden Qulmaǵambet týǵan. Qulmaǵambet – Seıdázimniń ákesi. Ol da esti sózge úıir, bataly kisi bolǵan desedi.
Seıdázim 1885 jyly Torǵaı ýeziniń Saryqopa boıynda dúnıege kelgen. Túp atasynan bastap dáýletti, baı-qýatty ómir súrgen otbasynda ósken bala jasynan alǵyr bolyp, eń áýeli aýyldaǵy moldadan «áptıek» tanyp, musylmandyq ilimmen saýat ashqan. Sosyn 1864 jyly ult ustazy – Ybyraı ashqan mektepten eki jylǵa jýyq bilim alyp, úzdik bitirgen. 1901 jyly Orynbordaǵy qazaq muǵalimderin daıarlaıtyn mektepke qabyldanyp, 1905 jyly ony úzdik baǵamen tamamdaǵan. Oqý bitirgen soń, oqytýshylyq jolǵa túspeı, quqyqtyq-saıası baǵytty tańdaǵan. Bul mektepte oqyǵanynda Seıdázim Reseıdiń ishki qalalarynan saıası kózqarastary úshin qýdalanǵan orystyń demokrat zııalylarynan sabaq alyp, jaqyn aralasyp, óz betinshe zań, quqyq ilimderin qumarta oqyǵan-dy. HH ǵasyrdyń alǵashqy jyldaryna deıin, ıaǵnı qazaq balalary zań ilimin oqyp, meńgergenge deıingi ýaqyt aralyǵynda qarasha eldiń quqy taptalyp, orys bıleýshileri oılaryna kelgenin istep, alym-salyqty kóbeıtip, qazaqtyń jerin tartyp alyp, bekinis, qala salyp jatty. Eliniń saıası-quqyqtyq kózqarasynyń tómen ekenin, kóp jurttyń oqymaǵan qarańǵy ekenin eskerip, keıingi ǵumyrynda bodandyqtaǵy sorly ulysynyń quqyǵyn kóteremin dep kúıinishpen ári súıinishpen iske kirisken. «Men qazaq zııalysy retinde halqymnyń patshalyq kezeńde kórgen qorlyǵy men qanaýyn sezbeýim jáne túsinbeýim, árıne, múmkin emes-ti...» dep jazýy – sonyń aıqyn kórinisi.
Alashtyń baqytty shaǵynyń basy bolyp sanalatyn 1905 jyldyń jazynda Qarqaraly qalasyna búkil qazaq oqyǵany jınalyp, jıyn ótkizgen. Ortaǵa másele tastap, pikir almasqan. Sosyn, patshalyq úkimettiń basshysyna 11 baptan turatyn «Qarqaraly quzyrhaty» (Petıııa) qujatyn daıarlap, dúıim jurt bolyp qoldap, qol qoıyp, aryz-shaǵymdy joldaǵan-dy. Sol dúbirli eldik jıynǵa Orynbor okrýgtik sotynyń aýdarmashysy qyzmetindegi Seıdázim de arnaıy kelip qatysyp, zamandastarymen kórisip, sóz talastyrǵan. Seıdázim Ahmet pen Mirjaqypty bala kúninen estip bilgen, tanys bolǵan bir topyraqtyń adamdary edi. Bul jıynda ol tóre balasy, Alash kósemi Álıhan Bókeıhan bastaǵan basqa da oı qazyǵymen, qyr qazaǵymen tanysyp, tabysady. Sodan bastap ol – ózi sekildi el amanatyn arqalaǵan úmitti júrektermen bir sapta birge júrip, birge azap shegip, taýqymet tartyp, tipti qasqaıyp birge turyp keýdesin oqqa qarsy tósegen.
***
Seıdázim – kórnekti Alash qaıratkeri. Azattyq qozǵalysynyń Ortalyq tulǵasy retinde 1910–1917 jyldary ulttyq ıdeıany el ishinde nasıhattap, aýyl-aımaqty aralap, dáripteý jumysymen aınalysqan. Baılardyń aýylynda bolyp, kindik úkimetke qarajat jınap, jylý-kómek suraǵan. Alash ulyn bireýi qýana qarsy alsa, bireýi kóńilin qaıtaryp, qozǵalysqa úzildi-kesildi qarsy bolǵan. Aqıqatynda, sol zamandaǵy qazaqtardyń kóbi Alashtyń sózine qulaq aspaı, qozǵalysqa ermegen. Tamam elmen shańyraq kótergen ulttyq Alash avtonomııasynyń ǵumyrynyń uzaq bolmaýy sodan-dy. Eger muqym ulys maqsatty tilekke peıilmen kirisip, ýyǵyn ustap, oqyǵandarǵa senim artqanda, saıasat serkeleri memleketti saqtap turar ma edi deımiz.
Seıdázimniń tarıhtaǵy úlken isi – Alash áskerin qurýǵa qatysýy. 1918–1920 jyldary Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatulynyń janynda bolyp, Torǵaıdaǵy Alash Ordanyń bólimshesinde qyzmet etti. Alash áskerin jasaqtap, Mirjaqyptyń aǵasy Asqar Dýlatulymen birge Torǵaı dýanyna qarasty bolystardan at surap, áskerge er-azamattardy alyp, olardy áskerı taktıkaǵa baýlyp, jetekshilik etkeni bar. 1917 jylǵy 2-8 sáýir aralyǵynda Orynborda ótken Torǵaı oblystyq seziniń negizgi uıymdastyrýshylarynyń biri boldy jáne tóralqalyq hatshylyqqa taǵaıyndaldy. 1917 jylǵy 1-8 mamyr aralyǵynda Máskeýde ótken jalpymusylman seziniń jumysyna qatysqan delegattar quramynda bolǵan.
1917 jylǵy 5-13 jeltoqsanda Orynborda ótken jalpyqazaq seziniń quramyna enip, ulttyq memleketti qurysqan. Úkimettiń janynan qurylǵan alqaǵa múshe bolyp, septesken.
***
Seıdázim – zańger, quqyq salasynyń bilgiri. Qazaqtyń saıası-quqyqtyq oılaý iliminiń qalyptasýyna, damýyna úles qosqan, qazaq tilin zań tiline aınaldyrǵan tulǵa. Quqyqtyq-saıası qujattar men normalardy júıelegen, búgingi biz biletin kóptegen termın men uǵymdy qazaqylaǵan zań isimen teorııalyq-tájirıbelik turǵyda qatar aınalysqan maman.
1922–1929 jyldar aralyǵynda Qazaq AKSR Iýstıııa Halyq Komıssarıatynyń zań shyǵarý jáne sot isin baqylaý bóliminde meńgerýshi qyzmetin atqarǵan. Sovet úkimeti ornaǵannan keıin Narkomıýstta (Búgingi Ádilet mınıstrligi) jaýapty qyzmet atqarǵan azamat ár jyldary «Notarıat týraly zań, ereje, nusqaýlar» (1928), «Jer zańy» (1927), «Aqyly isterdi júrgizý zańy» (1930), «Aqy zańy» (1926), «Neke, úı-ishi jáne qamqorlyq týraly zań» (1930) kitaptaryn jazyp, shyǵardy. Keıbirin orys ǵylymynan aýdaryp, qazaqsha sóıletti. Osy jerde bir qyzyq derek aıtaıyn, Barlybek Syrttanuly degen Alash qaıratkeriniń murasyn túgendep, zertteý isimen júrgende, Almatyda turatyn urpaqtary baryn bilip, kezdesýge asyqtym. 2017 jyldyń 2 naýryzynda Almatyda turatyn Barlybektiń nemeresi, medıına ǵylymdarynyń kandıdaty, professor, seksennen asqan Ánısa Abdýlqadyrqyzymen kezdesip, áńgimelestim. Sol úıde otyrǵanymda Ánısa áje maǵan ákesi – Abdýlqadyrdyń jeke kitaphanasyna tıesili onǵa jýyq eski kitaptardy kórsetti. Eski kitaptardyń arasynda Seıdázimniń «Aqyly isterdi júrgizý zańy» kitaby bar eken. Osylaı oıda-joqta Seıdázimniń kitabyn taýyp, sarǵaıǵan eski kitapty, teńdesi joq zor murany paraqtap, oqyp kórgenmin. Máskeýdegi Kúnshyǵys halyqtarynyń baspahanasynda tóte jazý qarpimen basylǵan bul kitaptyń tili shıraq eken. Tez ári jeńil oqyldy. Ómirimde alǵash ret ana tilimde jyp-jınaqy, áýezdi daıarlanǵan zań qujatyn, quqyq tilin kórip, oqyp tańǵalǵanym bar.
Keıin sol kitapty búgingi qoldanysymyzdaǵy álipbıge túsirip qoıdym da, bul tulǵany zertteıtin, tanyp, nasıhattaıtyn bireýdi daıarlaý kerek degen oımen júrdim. 2018 jyldyń kókteminde Almatydaǵy Ortalyq memlekettik arhıvtiń qorymen jumys istep júrgende, jas zertteýshi dosym Darhan Naýryz meni ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń 2 kýrs stýdenti Baǵlan Ábeý degen qaraǵandylyq balamen tanystyrdy. «talaǵynyń bıti bar» talapker eken. Tanysyp, jón bilisken soń, amanat etip, osy tulǵany zertte, tany dep baǵyt-baǵdar berip, jón siltegenmin. Allaǵa shúkir, sol Baǵlan, mine, shań basqan arhıvti qoparyp, kitaphana kezip, Seıdázim Qadyrbaıdyń ǵylymı-shyǵarmashylyq murasyn indete qarastyryp, kóńilden shyqty. Onyń tapqan dúnıesin jınaqtap, redakııalap, jeke kitap retinde daıarlap, baspaǵa ótkizdik. Sonymen, tuńǵysh ret esim-soıy ataýsyz qalǵan qaıran er – Seıdázim Qadyrbaıdyń shyǵarmalar jınaǵy jaryqqa shyǵyp, oqyrmanǵa jol tartpaqshy. Sóıtip, Alashtyń bir sóngen juldyzy qaıta janyp, esimi ǵylymı aınalymǵa endi. Uzaǵynan súıindirsin dep qýanyp otyrmyz. Endigi zor mindet – Qostanaı oblysynda osy tulǵa elenip, tuǵyryna qonsa eken. Onyń esimine mektep, kóshe, aýyl attary berilse eken degen tilek baryn jasyrmaımyz.
***
Qarǵys atqyr sovettik bılik 1929 jyly Alash zııalylaryn bir-birlep tergeýge alyp, eki-úsh aıdan keıin birinen soń birin ıtjekkenge aıdatty. Ahmet Baıtursynuly bastaǵan aldyńǵy tolqyn aǵalar Arhangelskke, Mirjaqyp Dýlatuly bastaǵan erler Kolymaǵa, Maǵjan Jumabaı syndy aqyndar toby Magadanǵa qýǵyndaldy. Al Seıdázim bolsa Voronejge jer aýdaryldy. Osy qandy qasap 1929 jyldan keıin ult-azattyq jolyndaǵy aınymas serikter bir-birinen máńgilikke kóz jazyp qaldy. 1930 jyly Júsipbek Aımaýytuly, Eldes Omaruly, Dinshe Ádiluly, Halel Ǵabbasuly syndy ortańǵy býyn atyldy. 1933 jyly nebári otyz úsh jastaǵy Smaǵul Sádýaqasulyndaı jas peri oqqa ushty. 1935 jyly Sosnove lagerinde Mirjaqyp Dýlatuly ólim qushty. Osylaı qazaqtyń abyroıy, ar-ojdany bolǵan, elin sheksiz súıgen, qazaǵy úshin bastaryn qaterge tikken kemeńger erler birinen soń biri «Halyq jaýy» bolyp atyldy da ketti... Búgingi jer basyp júrgen 18 mıllıon qazaqtyń moınynda osy tulǵalardyń qany, arman-tilegi bar. Sony eshqashan umytpaıyq!
1921 jyly V. Lenınniń sheshimimen raqymshylyq alǵan Seıdázimdi 1966 jyly Voronejdegi oblystyq sot «Halyq jaýy» taqsiretinen aqtapty. Biraq ol kezde bári kesh edi ǵoı...
P.S.
Qaıta oralǵan esimder – qazaqtyń tarıhyndaǵy eń abyroıly tulǵalar. Ýaqyt-synshy ony dáleldep kórsetti. Endi, mine, kúniń týdy. Qosh keldiń, quqyq tiliniń teorııalyq negizin salǵan ádilet salasynyń mamany! Máńgilik ǵumyryń – tuǵyrly bolsyn!
Eldos Núsipuly