Cұхбаттасқан Арайлым ЖОЛДАСБЕКҚЫЗЫ
Алмас Серікұлы, этнодизайнер: Домбыра жасалатын орынның атмосферасы бөлек болу керек
Алмас Серікұлы, этнодизайнер: Домбыра жасалатын орынның атмосферасы бөлек болу керек
– Бүгінгі нарықта домбыра жасау бизнесі өз шығынын ақтай ма?
– Домбыра жасауға жұмсалатын материалдардың бағасы ай сайын қымбаттап жатыр. Өйкені біз аспапқа керек материалдың 90 пайызын шетелден тапсырыспен алдыртамыз. Ал тапсырыс құны доллардың бағамына байланысты. Шанағы, мойын беті, басы, құлағы, бетіндегі шпоны, мойыны, ішегі, тиегіне дейін шетелден келеді. Тек беті ғана өзімізде жасалады. Кейде домбыраның бетін де Кавказдан, Украинадан, Ресейден тапсырыспен алдыртамыз.
Нарықтық экономикада домбыра жасау бизнесі өзін-өзі ақтамайды десем де болады. Біздің шағын шеберханамыз айына 50-60 аспап жасап шығарады. Тапқан табысымыз осы жерде жұмыс істейтін шеберлердің жұмыс ақысы, шикізат пен шеберхананың керек-жарағын түгендеуден артылмайды. Бір қарағанда аспап жасаушылар ақшаны көп табатын сияқты, бірақ жеке кәсіпкер болғандықтан мемлекетке төлейтін салық та аз болмай тұр. Біз дайын тауарды әкеліп сатып жатқан саудагер емеспіз, өндіріс болғаннан кейін сәл қиындау. Осыған қарамастан, аспаптардың бағасын қымбаттатпауға тырысамыз. Дегенмен әр шебердің аспап жасауда өзіндік бағасы бар. Мысалы, менде арзан домбыра көп, балаларға арналған домбыра бағасы 25-50 мың теңге аралығында. Соңғы кездері арзан домбыра жасауды тоқтатып, тек қана қымбат домбыра жасайтын шеберхана немесе үлкен фабрика жасауды ойлап жүрмін.
– Домбыра әр өңірдің жергілікті ағашынан жасалса жақсы болады дейді. Сіздердің шеберханаларыңызда мұндай мүмкіндік бар ма?
– Расында, домбыра әр өңірдің жергілікті ағашынан жасалса жақсы болады. Бірақ домбыраны жергілікті ағаштан жасау үшін жүйе керек. Мысалы, Алматы қаласынан бір үлкен шеберхана ашып, әр өңірдің аспап жасайтын мамандарын бір жерге жинау керек. Өйткені әр өңірдің географиялық ерекшелігіне қарай ағашының тығыздығы да әртүрлі болады. Ағаштар да әр өңірдің адамдары сияқты әртүрлі болып өседі. Осы істі қолға алсақ, үлкен дүние жасаған болар едік. Бұл мәселені Мәдениет және спорт министрлігі, болмаса ЮНЕСКО-ға қарап жатқан ұйымдар қолға алғаны жөн. Мұндай ауқымды іске меценаттар қолдау білдірмесе, жекелеген адамдардың шамасы жетеді деп айта алмаймын. Бұл мәселені шеберлер қолға алғанша талай уақыт өтетін сияқты.
– Үш ішекті домбыра мен жетіген аспабына сұраныс бар ма?
– Үш ішекті домбыра негізінен Шығыс және Орталық Қазақстан өңірлерінде дамыған. Балалайканың түп-тамыры осы үш ішекті домбырадан басталады деген сөз бар. Үш ішекті домбыраға тапсырыс көп болмайды, жылына 2-3 тапсырыс қабылдаймыз. Үш ішекті домбыраны әдетте тарихын білетіндер немесе бізден алып тартып жүргендерді көргендер келіп бізге тапсырыс беріп жатады. Ал енді жетігенге тапсырыс беретіндер баршылық. Біздің шеберханада жылына 40-50 жетіген сатылады. Ең көп тапсырыс беретіндер Атырау, Ақтөбе, Талдықорған, Қарағанды, Астана, Алматы қалаларынан. Өйткені аталған өңірлерде жетіген жасайтын шеберлер жоқ. «Қарақат» мектеп-студиясының ашылуымен жетігенде ойнайтындар мен оған қызығушылық танытатындардың саны көбейді.
– Әлеуметтік желі арқылы «ағаш шеберлерін тегін оқытамын» дедіңіз. Осы бастамаңыздың нәтижесі қандай болып жатыр?
– Мен ағаш шеберлерін тегін даярлаймын деп Facebook әлеуметтік желісі арқылы 2 рет пост жаздым, маған 15-16 адам хабарласты. Соның ішінде 7 бала келіп, аспап жасауды үйреніп жүр. Жалпы, аспап жасауды үйренуге арнайы уақыт керек. Оған көбісінің жұмыс уақыты сәйкес келмейді. Оның үстіне аспап жасау шеберлігін меңгеруге адамға бірінші қабілет қажет. Екіншіден, еріншектен жақсы шебер шықпайды. Көп адам жұмыс істеуден, үйренуден, жалпы өндіріске араласқаннан гөрі сауда-саттықпен айналысқан тиімді деп ойлайды. Сол себепті шебер болу жолына оңайлықпен келмейді. Осы уақытқа дейін менің қасымда жүріп аспап жасауды 60-қа жуық адам үйренді. Олардың арасында өз алдына шеберхана ашып, бизнеспен айналысып жүрген жігіттер бар.
– Аспап жасаушы шеберлердің арасында бәсекелестік бар ма?
– Негізі шеберлер ортасы Алматыда қалыптасқан. Жеке шеберлер арасында белгілі бір деңгейде бәсеке бар. Бірақ ешқайсысында үлкен көлем жоқ, тек тапсырысқа жұмыс істеп отыр. Шеберлер бір-бірінен аспап жасау техникасын жасыруы мүмкін, бір-бірінен айырмашылығы сол ғана. Ал былай нарықтық бәсекелестікке шығып, нарықты жаулап алып, монополист болып тұрғандар жоқ.
– Ұмыт қалған үрмелі аспаптардың бірі құссайрауыққа тапсырыс беретіндер бар ма?
– Негізінен аспаптардың көпшілігі діни-ритуалдық, аңшылық, мал бағу дәстүрінен пайда болып, кейіннен бастапқы сипатын жойып, халықтық-фольклорлық дүниеге айналып кеткен. Құссайрауық құстың дыбысын береді, аңды үркітпей қасына бару үшін ойлап табылған құрал. Алғашында аңшылардың құралы болып, кейін аспапқа айналған. Оны біз қамыстан жасаймыз, Азия халықтарының бәрінде бар аспап деп айтылады. Құссайрауықтың қазіргі бағыты мүлдем өзгерген, бүгінде балабақшалар мен фольклорлық ансамбльдер тапсырыс береді.
– Аспап жасау саласында он бес жылға жуық тәжірибеңізде қанша музыкалық аспап жасадыңыз?
– Алғаш аспап жасауды 2005 жылдан бастап үйрендім. 15 жыл ішінде 8 мыңға жуық аспап жасадық. Оның ішінде домбырасы бар, ұрмалы-соқпалы, шертпелі, ыспалы, шулы аспаптар бар, көпішекті, темірішекті аспаптар бар. Қазақ ұлттық фольклорлық аспабының 80 түрін, славян аспаптарының 10 шақты түрін жасадық. Жанымда жүрген балалар бұл салаға жаңадан келген, команданы енді жасақтадым. Сондықтан жігіттердің қазіргі екпіні аздау болып тұр. Болашақта айына 100-150 аспапқа дейін шығаратын жағдайға жетеді.
– Жеке өз қолыңызбен жасайтын домбыраның бағасы қанша?
– Менің өзім жасаған аспаптардың бағасы қымбат, шамамен 700 доллардан басталып, 3-4 мың АҚШ долларына дейін барады. Ал жас шеберлердің домбырасы 30-40 мың теңгеден басталып, 100 мың теңгеге дейін барады. Мен айына 5-8 аспап жасауым мүмкін. Әдетте маған кәсіби әншілерден тапсырыстар көп түседі. Аспаптарды осыдан 8 жыл бұрын дәл осы бағада сатқанбыз, әлі сол бағада сатып жатырмыз. Бағаны көтерейік десек, елдің экономикасы, халықтың жағдайы көтермейді. Біз аспаптың бағасын қымбаттата берсек, оны ойнаушылар азайып кетеді.
– Базарда сатылатын домбыраның тапсырыспен жасалатын домбырадан айырмашылығы қандай?
– Аспаптардың қызметі – адамдарға көтеріңкі көңіл күй сыйлау, халыққа рухани демеу беру. Әдетте ата-аналар балалары жаман жолға түсіп кетпес үшін домбыра үйрену курстарына жазып жатады. Тапсырыс беретін ата-ананың бәрінің бірдей жағдайы бола бермейді. Сондықтан бағасы арзан деп домбыраны базардан алады, ал базарда сапаны бақылайтын ешкім жоқ. Жасыратыны жоқ, базардағы домбыраны түрмеде отырғандар жасайды. Менің оларды ерекше атап айтып, бөліп тұрғаным жоқ. Бірақ ол аспаптың энергетикасы дұрыс болмайды, өйткені домбыра жасалатын жердің атмосферасы бөлек. Арнайы жағдай жасалып, шын ниеттен жасалмаған аспаптың сапасы да болмайды. Өйткені домбыра күтімді қажет ететін аспап, ол киім-кешек, ыдыс-аяқ емес. Дыбыс шығаратын аспап болғандықтан ол адамның дамуына, қалыптасуына тікелей әсер етеді.